شمس العماره
مکان : تهران
قدمت : قاجاریه
بناي شمس العماره يكي از بناهاي مجموعه كاخ گلستان است كه در جنوب تهران واقع است و از غرب به خيابان ناصر خسرو و از شمال به خيابان 15 خرداد محدود است و ميدان امام خميني (توپخانه) در ضلع جنوب و جنوب شرق آن قرار دارد.
شمس العماره يا عمارت خورشيد از شاخص ترين بناهاي كاخ گلستان است و امتياز اين شاخص بودن به خاطر ارتفاع و تزيينات و طراحي آن است. اين بنا اولين ساختمان پنج طبقه در ايران است كه امروزه تنها طبقه اول آن قابل بازديد است.
ناصر الدين شاه بعد از سفر به فرنگ و ديدن بناهاي مرتفع اروپا در بازگشت به ايران تصميم به ساخت بنايي ميگيرد كه از بالاي آن بتواند قسمت اعظمي از شهر را تماشا كند.
ميتوان گفت كه شمس العماره آخرين اثر معماري ايراني و سرآغاز معماري تاثير گرفته از غرب است.
ناصر الدين شاه براي ساخت اين بنا دوست علي خان نظام الدوله (معير الممالك) را مامور ميكند و وي بعد از طراحي بنا ساخت آن را به استاد محمد علي كاشي ميسپارد.
ساخت بنا در سال 1282 قمري آغاز و سال بعد به پايان ميرسد.
معير الممالك اين بنا را با هزينه شخصي خود ساخت و آن را به صورت مبله به شاه تقديم كرد.
شمس العماره در پنج طبقه ساخته شده كه ارتفاع آن بدون احتساب كلاه فرنگي 25 متر و با احتساب آن 30 متر است.
بنا داراي دو برج شبيه به هم است كه محل نشستن شاه و مهمانان وي بود.
ساختمان داراي گچ كاريها ، آيينه كاريها ، ديوار كاريها و كاشي كاريهاي متنوعي است كه در نوع خود كم نظير است.
كاشي كاريها و پنجره سازيهاي بنا به سبك ايراني است اما تا حدودي نفوذ معماري غربي را ميتوان در آن ديد. كريم پيرنيا از آن به عنوان سبك تهراني نام برده است.
اين بنا از آجر ساخته شده و داراي ستونهاي محكم و قطوري است كه در برخي جاها مانند زيرزمين عرض آن به 600 سانتيمتر ميرسد. قطر اين ديوارها در همكف 510، 150 و 120 سانتيمتر است.
شمس العماره علاوه بر اينكه بلندترين ساختمان زمان خود بوده است اولين بناي ايرانياست كه در ستونها ي طبقات و حفاظ ها از فلز (چدن) استفاده شده است.
كلاه فرنگي (سقفي اتاقكي كه ساعت در آن جاساز شده است) به عنوان نماد اين بنا به شمار ميرود كه در مورد آن با اغراق آمده است كه صداي آن تا چهار فرسخي (24 كيلومتري) به گوش ميرسيد.
نماي بيروني ساختمان داراي كاشي كاريهاي منحصر به فردي است كه كه هر ديوار داراي تزئينات مخصوص خود است. در اين كاشي كاريها از كاشيهايي بيشتر به رنگ زرد و آبي و سياه كه از شاخصه هاي رنگهاي جديد در كاشي كاري دوره قاجار است استفاده شده است.
مصاح استفاره شده در شمس العماره شامل آجر، خشت ، كاهگل و ساروج است.
از فلز به عنوان ستون و از چوب براي اتصال ديوارها استفاده شده است.
تاثيري معماري غرب در شمس العماره را ميتوان در فرم معماري بنا ديد اما در كار و ساخت بنا تاثيري نگذاشته است.
معمار ايراني دانش معمار اروپايي را نداشت با اين وجود از معمار اروپايي در ساخت آن كمك گرفته نشد و ايده استفاده از فلز از ابتكارات معمار ايراني بود.
در شمس الماره براي سوار كردن طبقات بر روي هم و تفكيك طبقات از شيرواني استفاده شده است كه اين اولين نمونه استفاده از خرپا در ايران است.
بعد از ايجاد خرپا در بالاي آن سطح مسطح ميگذاشتند و به اين طريق فشار را به ديوارها منتقل ميكردند.
براي ساخت طبقات بالا از تكنيك مناره استفاده كردند كه به دليل حجم كمتر در بالا و ايجاد وزن كمتر در بالاي بنا ساختمان در برابر زلزله محكم تر ميشد ؛ در شمس العماره نيز ساختمان هرچه به سمت بالا ميرود جمع تر ميشود.
ساختمان داراي دو گوشواره است كه در دو طرف آن قرار دارد و تالار و فضاي اصلي بين آن قرار گرفته است. مشابه اين كار در تخت مرمر در دوران زنديه انجام شده است كه نشان از تاثير معماري زنديه بر قاجار است.
اين گوشواره ها در واقع كاركرد هشتي در معماري قديمي تر ايران را دارد.
گوشواره ها در شمس العماره در شمال و جنوب بنا واقع شده است؛ يكي از گوشواره ها مسيري دارد كه ميشود از طريق آن وارد طبقات ديگر شد و دليل آن به خاطر قناسي زمين شمس العماره است كه مستطيل كامل نيست .
همين قناسي باعث شده كه در قسمتي كه عرض بيشتري دارد پله ها را بگذارند و از باقي فضا براي قرار دادن اتاقها استفاده كنند، به همين خاطر براي رفتن از اين طرف شمس العماره به طرف ديگر آن در طبقات بالايي بايد از پشت بام گذشت.
