در این بخش از سلسله مقالات گروه معماری هورنو برداشتی آزاد از کتاب زبان تحلیل را خواهیم داشت و فرآیند تحلیل بنا را ابتدا بصورت مبانی نظری و سپس در قالب نمونه های موردی و در چندین سری مقاله بررسی خواهیم کرد، با ما همراه باشید!
شاید بتوان یکی از رموز موفقیت معماران حرفه ای را نوع نگاه آنان به پیرامون خود دانست. معماران حرفه ای معمولاً در مواجهه با هر بنا آن را از نقطه نظرات گوناگون مورد بررسی قرار میدهند و سعی میکنند به ویژگیهای شاخص در هر بنا دست یابند این رویکرد از نگرشی نقادانه ناشی میشود که کاربرد آن افق های بلندی را در ذهن معماران ترسیم میکند. پردازش دقیق و همه جانبه بنا که با عنوان فرآیند تحلیل بنا از آن یاد میشود؛ در واقع جستجویی مصرانه است که لایه های پنهان بنا را آشکار می سازد. همچنین شناخت معمار را از بناهای مختلف افزایش میدهد و مفاهیم پایه را در ذهن او تثبیت میکند.
فرآیند تحلیل بنا به طرز چشمگیری بر بهبود عملکرد مغز نیز تأثیر گذار است؛ چرا که ذهن را به حل چالش های گوناگون، ارائه راهکارهای نو و ابداع ایده ها و شگردهای متنوع، وادار میسازد بنابراین خلاقیت در پرتو فرآیندی پرفراز و فرود، رشد یافته و راه کمال را در پیش میگیرد اما با وجود آن که در ارتباط با کاربرد بینش نقادانه و تحلیل بنا فواید بسیاری را میتوان برشمرد؛ در عصر حاضر چنین نگرشی در میان دانشجویان رنگ باخته و به دست فراموشی سپرده شده است. به هر روی عوامل متعددی بر این مسئله اثر گذارند اما گسترش استفاده از ابزار آلات نوین نظیر دوربین و رایانه از مهمترین عوامل به شمار میروند با متداول شدن ثبت مشاهدات به وسیله دوربین و همراه داشتن دفترچه اسکیس و ترسیم یافته ها محبوبیت خود را تا اندازه ای از دست داده است همچنین با مدل سازی احجام به کمک نرم افزارهای پیشرفته دانشجویان معمولاً از انجام ترسیمات سه بعدی با دست گریزان شده اند.
چگونه یک بنا را تحلیل کنیم؟
با پیشرفت و گسترش تکنولوژی در زمان حاضر، حیات بشریت در حال تجربه سرعتی بی سابقه در همه ابعاد و زمینه ها است. علیرغم آن که پیش از این تکنولوژی در خدمت بشر بود؛ هم اکنون با رشد چشمگیر خود انسان را به خدمت خویش درآورده و با به اسارت کشیدن روح و فکر وی قدرت اندیشیدن تجزیه و تحلیل و هوشمندی او را به طرز قابل توجهی تنزل داده است.
در واقع انسان با پیروی از روحیه آسایش طلبی خود فناوری را به طرز افراط گونه ای به جریان زندگی خویش وارد کرده و بدین ترتیب از رشد ذهنی خود بازمانده است با این وجود همراهی با توسعه سریع تکنولوژی و مهیا ساختن زمینه پیشرفت آن همچنان به قوت خود باقی است و بشر در پی دستیابی به منفعتهای گوناگون آن را بی پروا دنبال میکند.
دوربین عکاسی به مثابه چشم نوین بشر اطلاعات مختلفی را ثبت و ضبط میکند و میتواند در هر زمان و مکانی مشاهدات معمار را به تصویر بدل کند اما از آنجا که این تصویر به چشم زدنی پدید می‌آید، مجالی برای مشاهده عمیق تأمل، کنکاش و درک سوژه باقی نمیگذارد. در واقع آنچه در قالب عکس زمان را متوقف میکند تا لحظه ای از آن را به دام اندازد میتواند مشاهدات ما را جزء به جزء ثبت کند اما همواره فاقد جوهره فضایی است.
(پل لازیو) معمار و پژوهشگر توانمندی است که همواره بر دست نگاری و ترسیم یافته ها تأکید دارد. از دیدگاه او، ترسیمات یک معمار موضوعاتی را به تصویر میکشد که از بیان ساده یک عکس فراتر است.
در بخشی از کتاب یادداشت های بصری برای معماران و طراحان که به قلم او و (نورمن کرو)، همکار وی نگاشته شده است چنین میخوانیم بی گمان یک دوربین عکاسی میتواند کار اسکیس برداری را بهتر و سریعتر انجام دهد اما نمیتواند آن مفاهیم ساختارهای زیرین سازمان بندی شماتیک و یا هر چیز دیگری را که چشم در یک نگاه قادر به دیدن آنها نیست ثبت کند .
(هرمان هرتزبرگر) معمار برجسته هلندی در سخنرانی برای دانشجویانش به آنان چنین توصیه میکند: هر چیزی که در ذهن شما جذب و ثبت میشود، به مجموعه ایده های ذخیره شده در حافظه می‌افزاید نوعی کتابخانه که هر زمان مسئله ای پیش بیاید میتوانید به آن رجوع کنید.
دانشجویان در بدو ورود به رشته معماری و در سالهای اولیه تحصیل خود عمدتا بایستی ذهن تحليلي و قدرت حل مسئله را در خود پرورش دهند و مفاهیم پایه در معماری را به خوبی درک کنند اما غالباً ترجیح میدهند مشاهدات خود را در قالب عکس و فیلم و یا مدل های رایانه ای ثبت کنند این کار که شاید بتوان آن را فریز کردن «تجربه» نامید بدون آن که به نگاه دانشجو عمق دهد و یا اندیشه پرسشگری را در او بیدار کند تنها به حجمی از اطلاعات منجمد بدل میشود که قادر نیست فهم دانشجو از ماهیت معماری را توسعه دهد و در دراز مدت نتایج زیان باری نیز به همراه دارد. در مقابل ترسیم مشاهدات از آن جهت که ذهن فرد را با سوژه موردنظر درگیر میکند تأثیر بسزایی در رشد خلاقیت و بهبود نگاه معمارانه دارد از این رو شاید بتوان یکی از تفاوتهای اساسی میان معماران حرفه ای با سایرین را در همراه داشتن دفترچه های اسکیس دانست (برایان لاوسون) در کتاب «طراحان چگونه می‌اندیشند» با تأکید بر اهمیت ترسیم با دست چنین بیان میکند: فرآیند دست نگاری یکی از بهترین راه هایی است که برای جذب ایده های طراحی میشناسیم. نیاز به انتقال دیده ها از چشم به ذهن و سپس به دست به سطحی از درک منجر میشود که به ضرورت هنگامی که به سادگی به شی یا مکانی مینگریم یا از آن عکاسی میکنیم به دست نمی آید.
قدم به قدم با فرآیند تحلیل بنا
۱. پرسه زنی در بنا
برای تحلیل ویژگی های یک بنا پیش از هر اقدامی سعی کنید با حضور در بنا ارتباط بی واسطه با فضا را تجربه کنید (برونو زوی) در کتاب چگونه به معماری بنگریم، اهمیت تجربه حضور در فضا را این گونه تبیین میکند در هر کجا که تجربه عملی فضایی دیدنی وجود داشته باشد نمایش و معرفی صرف فضا، کافی نیست باید خود به آنجا رویم و در آن قرار گیریم و جزئی از آن شویم، باید احساس کنیم بخشی از آنیم و از لحاظ معیار با فضای آن مجموعه یکی هستیم و تأثیر و اهمیت این مرحله از فرآیند تحلیل آن چنان زیاد است که شاید بتوان انجام آن را برابر با پیمودن نیمی از مسیر دانست.
چرا که با گردش در بنا اطلاعاتی به دست می‌آید که نه تنها تا حد زیادی به شناخت و ادراک شما کمک میکند؛ بلکه در پیشبرد مراحل آتی نیز نقش پررنگی دارد. ایجاد تدریجی چالش های مختلف و جست وجوی شما برای یافتن پاسخ آنها دقیقا نقطه شروعی بر این فرآیند پرفرازونشیب و در عین حال لذت بخش است در این مرحله سعی کنید بدون آن که درگیر قضاوت و حتی تفسیر شوید مشاهدات خود را راحت و بی دغدغه ثبت کنید؛ گویی ذهن شما بر روی کاغذ رها شده است، آزاداندیشی و برون ریزی ذهنی به آشکار ساختن سبک فکری، افکار مبهم و نادرست و در نهایت شکل گیری فکرهای نو و درک درست مفاهیم می‌انجامد. آنچه از این مرحله حاصل میشود حس صادقانه شما به عنوان کاربر فضا را بیان میکند. میتوانید براساس مدارک فنی موجود ماکت بنا را بسازید.
2. بررسی نقشه ها و مدارک فنی
پس از تجربه حضور در بنا، با بررسی نقشه ها و مدارک فنی موجود به انسجام و جهت گیری ذهن خود بپردازید. شاید پس از گام نخست دچار نوعی آشفتگی ذهنی شوید و پالایش حجم عظیمی از اطلاعات که در این تجربه مستقیم کسب کرده اید به خوبی صورت نگیرد از این رو با مشاهده نقشه های بنا میتوانید به پاسخ برخی از ابهامات خود دست یابید.
3. حضور مجدد در بنا
در این مرحله کافی است با به همراه داشتن نقشه ها و مدارک فنی در بنا حاضر شوید. نقشه های هر بنا، شناسنامه ای از مشخصات آن است بنابراین تطبیق این مشخصات با وضع موجود میتواند نتایج مطلوبی به همراه داشته باشد.
۴. سنجش و ارزیابی
ابهاماتی که همچنان باقی است؛ پرسشهایی که از پس دیگری زاده میشود؛ یافته هایی که هنوز چندان اطمینان بخش نیست و چالش هایی که به نوعی ذهن را احاطه کرده است. آنچه گفته شد شرح وضعیتی است که پس از طی مراحل قبل ایجاد می شود. دانسته ها و ندانسته هایی که نه شوق دستیابی به نتایج دلخواه را نوید میدهد و نه بیم ادامه راه را به دل می‌افکند. این گام از فرآیند تحلیل بنا را میتوان پرچالش ترین گام توصیف کرد؛ مرحله ای که میزان درگیری با ساختارهای پنهان بنا به اوج خود میرسد و فرد را به حل مسائل گوناگون وادار میکند. سرعت پیشرفت فرآیند در این مرحله به طرز محسوسی کاهش مییابد و روندی تدریجی را در پی می گیرد.
عمیق تر نگاه کنید عمیق تر گوش کنید عمیق تر فکر کنید و عمیق تر جستجو کنید. با صبوری و دقت هر چه تمام تر سوژه را رصد کنید و ابهامات را یکی پس از دیگری بزدایید.
همچنین میتوانید در راستای رفع ابهامات موجود با متخصصین و صاحب نظران به گفتگو بنشینید پژوهشهای انجام شده تاکنون را واکاوی کنید. نگاه جهانگردان تاریخ نویسان و ناقدان هنر را در ارتباط با بنای مورد نظر جویا شوید. سبک فکری معمار را در جایگاه طراح و پدیدآورنده ،بنا ارزیابی کنید و در یک کلام بنا را از جنبه های گوناگون و با ابزار مختلف استاد مکتوب و غیر مکتوب نظیر ،کتب مقالات پایان نامه ها، اسناد توصیفی و تصویری و … مورد سنجش و ارزیابی قرار دهید.
5. بازنگری و پردازش یافته ها
یافته های خویش را در قالب تصاویر کلمات و جملات پردازش کنید و به آنها انسجام بخشید. اکنون باید میان یافته های خود ارتباط برقرار کنید و اطلاعاتی که به شکل عکس، فیلم، صوت و یا نوشته است را در قالبی مشخص و به زبان معمارانه بیان کنید میتوانید با شناختی که نسبت به بنا کسب کرده اید تصاویر تحلیلی ترسیم کنید که ضمن ساده گویی خالی از ابهام و منطبق با واقعیت باشد. اتودهای شما پس از ویرایشهایی که گاه حتی در چندین نوبت تکرار میشود به پختگی میرسد ایده هایتان عمق مییابد و دیدگاه شما که پیش از این شاید سطحی بود به نگاهی عمیق و جزئی نگر بدل میشود. شاید بتوان این ترمیم بینش را بزرگترین دستاوردی دانست که از فرآیند تحلیل بنا حاصل میشود در این مرحله میتوانید ایده ها و نقطه نظرات خود را با دیگران در میان بگذارید و نتایج هم اندیشی خود را ثبت کنید.
