مسجد جامع نیشابور
نام بنا: مسجد جامع نیشابور
مکان بنا: نیشابور
سبک / دوره ساخت: آذری – تیموریان
معمار: علی بن بایزید کرخی
مرمت: صفویه(توسط شاه عباس صفوی)
کاربری: مسجد
ارتفاع ساختمان: ایوان قبله 19/5 متر
تعداد طبقات: ایوان قبله حدود سه طبقه – ایوان ورودی حدود دو طبقه –رواقها یک طبقه
تاریخچه
مسجد جامع نیشابور بزرگترین مسجد در شهرستان نیشابور و کهن‌ترین سازه به‌جامانده در نیشابور امروزین است که کاربری‌اش تغییر نکرده‌است.از بناهای ارزشمند دوره تیموری نام برده می‌شود که به‌دست پهلوانی به نامِ علی بن بایزید کرخی در(۸۹۹ ق/ ۱۴۸۴م ) ساخته شده‌است.
مسجد جامع نیشابور دارای چند کتیبه است که هر کدام اطلاعات مفیدی از تاریخچه مسجد را به ما می‌دهند. از متن کتیبه‌ای که در یکی از جرزهای ایوان جنوبی نصب شده، این گونه برداشت می‌شود که این مسجد توسط «پهلوان علی بن بایزید کرخی» و در سال ۸۹۹ هجری ساخته شده است. متن کتیبه مذکور شامل شعری به صورت زیر است که با خط ثلث نوشته شده است:
پلان
بناي كنوني مسجد، با نقشه‌ي دو ايواني، داراي چهار شبستان در جهات مختلف و سه در در اضلاع شمالي، شرقي و غربي است. مساحت كل مسجد حدود 7083 و زير بناي آن 4377 متر مربع است. ورودي اصلي مسجد، از جانب شمال و پشت ايوان شمالي است.
نظام فضایی
صحن مسجد به ابعاد 59*45 متر در وسط داراي حوض آب و در جانب شمال و جنوب، ايوان و در جهات ديگر، رواق و شبستان است. در بناي حاضر، هيچ اثري از ايوان‌هاي شرقي و غربي ديده نمي‌شود.
در چهار جهت مسجد، شبستان‌هايي با ستون‌ها و سقف‌هاي ضربي آجري قرار دارد كه علي رغم تعميرات و بازسازي ها، اصالت خود را حفظ كرده‌اند. شبستان‌هاي مجاور ديوار جنوبي، در طرف راست، شش دهانه در عرض و چهار دهانه به موازات ايوان دارند، با اين تفاوت كه دهانه‌هاي شبستان سمت چپ بسيار بزرگ‌تر از ديگري است.
ایوان
ایوان جنوبي به ارتفاع 19/5 متر، بزرگ‌ترين و اصلي‌ترين بخش مسجد است كه از آن به عنوان مقصوره و شبستان تابستاني استفاده مي‌شود. اين ايوان، در بالا، داراي دو گلدسته بوده كه ظاهرا در تعميرات دوره‌ي اخير، بر چيده شده است.
در ديواره‌ي ايوان، هم تراز با بام رواق‌هاي صحن، يك راهروي غلام گردش مانند تعبيه گشته و هم سطح با آن، سه طاق‌نما در ديواره‌ي جنوبي ايوان، ساخته شده است.
در وسط ديواره‌ي جنوبي ايوان، محراب مسجد در يك طاقنماي عميق با قوس مقرنس كاري شده قرار دارد. طاقنماي محراب فعلي، يك نيم هشت‌ضلعي با ازاره‌اي مركب از كاشي آبي و سفيد است كه احتمالا مربوط به دوره صفوي است.
نماي ايوان‌ها از طرف صحن، با طاقنماها و تزيينات آجري ساده تزيين و نماسازي شده است. مطالعه‌ي ساخت ديوارهاي ايوان جنوبي و ارتباط آنها با شبستان‌هاي مجاور، حكايت از چند مرحله ساختماني دارد.
سازه و پوشش سقف ها
ابعاد پايه‌ي طاق‌ها در همه جاي مسجد، يكسان نيست. بر روي اين پايه‌ها، قوس‌هايي با آجرچيني جناغي و بر روي آنها طاق‌هاي گنبدي قرار گرفته است كه در ميان آنها حداقل يك نمونه از طاق بخش بخشي با باريكه‌هاي متقاطع (كاربندي) وجود دارد. ظاهرا بقيه‌ي طاق‌ها همگي مربوط به دوره پس از تيموري هستند. نماي شبستان‌ها از طرف صحن بازسازي شده و فاقد اصالت تاريخي و هنري است.پوشش ایوان جنوبی از طاق آهنگ است. پوشش ایوان جنوبی با طاق آهنگ شکل گرفته است.
نظام نور
برای تامین نور و تهویه هوا جداره های رو به حیاط و کوچه های اطراف وجود دارد.از ایوان جنوبی به شبستان های اطراف و در سه ضلع ایوان جنوبی بازشوهایی در بالا وجود داشته که اکنون بسته اند.
