مسجد شیخ لطف الله در اوایل قرن هفدهم میلادی به امر شاه عباس صفوی بنا گردید در این نقطه قبلا مسجدی از ایام قدیم وجود داشته ولی وضع این محل که درست در طرف مشرق میدان شاه و در مقابل دربار سلاطین صفوی میباشد شایسته بنائی بهتر و زیباتر بوده است و بهمین نظر شاه عباس مسجدی جدید در این نقطه بنا نمود و آنرا بنام پدرزن خود که در آن ایام از علمای بزرگی مذهب شیعه به شمار میرفت به مسجد شیخ لطف الله موسوم کرد.
برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: پلان خانه های سنتی ایرانی
مکان : اصفهان – میدان نقش جهان
البته این مسجد به در بار صفوی نزديك و مابین آن و عالی قاپو تنها عرض میدان فاصله بود. مسجد شیخ لطف الله در واقع عبادتگاه خاص سلطان محسوب میشد و شاه عباس تمام مدت حیات همه روزه نماز اینجا می گزاشت . جهت میدان شاه اصفهان شمالی جنوبی و چون جهت قبله بطرف جنوب غربی است دالان ورودی و رواقهای اطراف مسجد بنحوی بنا شده که در توجیه قبله انحراف بنا نسبت بميدان به هیچ وجه محسوس نیست و این خود یکی از شاهکارهای معماری عهد صفوی میباشد. حیات مسجد طوری قرار گرفته که یك وترآن به در میدان عمود و البته وتردیگر موازی است و بالنتيجه بجای آنکه با فضای میدان در یک جهت باشد نسبت بدان متمایل است . دالان ورودی از مقابل در مسجد با زاویه وسیعی به طرف چپ دور زده و از گوشه شمال غربی گذشته به وسط ضلع شمال شرقی یعنی در شبستان و درست مقابل محراب منتهی می شود.
برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: ویژگی های معماری ایرانی ، هنر معماری ایران
همین اصل ساده در توجیه دالان نسبت بموقع مسجد چنان با مهارت و زبر دستی انجام گرفته که اختلاف مرکز محور مسجد نسبت به محور صحن آن بکلی مستور و از نظر محو میباشد . در خارج مسجد نیز همین طراحی با استادی و مهارتی شایان بکار رفته زیرا نظر بوضع بنای مسجد نسبت به ميدان اینجا ظاهرا با بستی در ورودی در امتداد ضلع میدان شاه باشد و دیوار قبله با همین ضلع تشکیل زاویه دهد ، در صورتی که چنین نیست و طاق نماهای اطراف این زاویه را محو ساخته ، معماران زبر دست عهد صفوی انحراف خارج بنا را نیز در زیر این پرده مهارت و استادی مستور نموده اند. و جدار داخلی بنا از هشت طاق تشکیل شده .
حاشيه طاقها فیروزه ای و متن آنها آبی سیر و کاشیهای معرق و در وسط کتیبه هائي بخط سفید و بسیار زیبا و شفاف آثار انگشتان هنرمند علیرضای عباسی را نشان میدهد . طاق های زوایای بنا در واقع حایل سقف میباشد ولی این عمل نیز نظر بوسعت فضا و انحنای تدریجی گنبد چندان نما بان نیست و با همه اهمیت این قیمت در استحکام بنا فرق ظاهری بین اینها وطاقهای مجاور مشاهده نمی شود. بدین نحو در وسط قسمت بالای هر (طاق) حايل وطاق مجاور آن مثلثی معکوس تشکیل می گردد. طاق هایی که در بالای حایل ها قرار گرفته در واقع حایلهای ثانوی محسوب میشود و جدار بنا را با انحنای بسیار ملایمی به کله گی گنبد نزديك و ملحق می نماید .
حاشیه دیوار ها و داخل اطاق از بهترین کاشیهای الوان عهد صفوی است ولى با همه ظرافت در مقابل کاشی های معرق نما و جلوه ای ندارد . گوئی این جمادات بی جان هم از آنها فروگذار نکرده و با چنان زیبائی و لطف در برابر رقیبان خود اعتراف عجز و قصور نموده روی خودرا با دست شرم و خجالت پوشانیده اند وسط طاقهای حایل نیز با گلهای بزرگی از بهترین کاشیهای معرفی قرن ۱۷ میلادی تزئین گردیده که چشم هر بیننده را خیره میسازد .
این کاشیهای نفیسی مانند نگینهای گرانبها در زمینه کاشی الوان می درخشد و حق همین احساس تنوع و تضاد بر ظرافت و قشنگی آنها در انظار می افزاید و بهترین حس زیبائی و جمال را تحريك و تولید میکند . و داخل طاق گنبد نیز بسیار زیبا و ظریف و متن آن شاخ و برگ و در وسط آنها ستاره های طلائی رنگ دسته دسته گرد هم حلقه زده اند. راستی بیننده ای که بدو چشمش به دیوارهای لاجوردی بنما آشنا شده همینکه سر بلند نموده طاق باعظمت و ستارگان شفاف آنرا مشاهده کند بی اختیار می پندارد طلاق گنبد نیلی را بر این رواق بلند گسترده اند . نقش زمینه طاق مانند نقوش مسجد است و بی شباهت به زمينه قالبهای اردبیل نیست . متن لاجوردی جدارها از نقوش لوزی مانند تشکیل شده و داخل هر يك از اینها يك گل بزرگ مشاهده میشود .
و طرز روشنائی مسجد شیخ لطف الله نیز خالی از اهمیت نیست . در فواصل معینی از طاق سوراخ هائی بطرف خارج تعبیه گردیده و در دهانه آنهارا پنجره های از کاشی مشبك و بسیار ظریف فراگرفته است . شعاع آفتاب چون انوار آسمانی از داخل این شبکه ها تجزیه و به دیوارهای بنا منعکس گردیده ماند ذرات شبنم به داخل میریزد.
و در این معبد روحانی با همه عظمت مقیاس و نقوش چیزی فروگذار نشده و جای خدمه و نقصی باقی نمانده است . مشاهده این بنای مقدس انسان را در عالم بهت و تعجب می کشاند و در احساساتی روحانی غرق میکند ، اثرات روحانیت و ظرافت از هر کنگره این مسجد می تراود و تأثيرات و احساسات وجد و سکون که اصول الوهيت وجمال است در قلب هر دیر و حی ایجاد مینماید . و قلم توانا و شیوای علیرضای عباسی بر گوشه و کنار مسجد كلمات الهی الهام نموده و بهترین نمونه صنعت خط را در عصر صفوی نشان میدهد. این استاد بزرگی اسم خود و تاریخ کتیبه را مطابق ۱۹۱۸م.) بر لوحه ای در گوشه چپ محراب بیادگار گذاشته و خودرا محمد رضا بن استاد حسین اصفهانی معرفی میکند .
تزئینات کاشی‌کاری مسجد شیخ لطف‌الله در داخل از ازارهها به بالا همه از کاشیهای معرق پوشیده شده است. این مسجد یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو واقع شده است. شماری از کاشیکاری‌های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‌های خط ثلث آن به خط علیرضای تبریزی عباسی است.
این مسجد به علت اینکه نه مناره دارد و نه دارای شبستان ورودی (حیاط) است و همچنین ورودی آن پله می‌خورد، مشابه سایر مساجد نیست. عدم وجود شبستان و صحن ورودی، این مسجد را به مقتضیات تقارنی میدان نقش جهان (قرار گرفتن مسجد رو به روی عمارت عالی‌قاپو) که در نهایت منجر به این مسئله شده است که نتوان صحنی یا حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری استفاده شود، برای آن طراحی کرد.
سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است. جلو خان مسجد با عقب‌نشینی از بدنه شرقی میدان آغاز میشود. بعد از عبور از چهار پله به محوطه سردر می‌رسیم. قسمت پایینی دیوارهای این محوطه با سنگ مرمر زرد پوشیده شده‌است، سکوهای بزرگ کناری هم از همین نوع سنگ هستند. در ورودی مسجد به صورت دو لنگه‌است که از چوب چنار یک‌پارچه ساخته شده‌اند و پس از گذشت چهارصد سال هنوز پابرجا هستند. در جلوی مسجد حوض ۸ ضلعی زیبایی قرار داشته که در سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ خ برداشته شده‌است. در این زمان پوشش کف گنبدخانه از جنس گچ بوده و پنجره‌های چوبی منصوب در آن روشنایی زیرزمین را تأمین می‌کرده‌است. مسجد شیخ لطف‌الله فاقد حیاط است.
منبع: پروفسور آرتور پوپ
