خانه کوچه دبیر الملک
مکان : تهران
کاربری : مسکونی
قدمت : قاجاریه
سبک : تهرانی
آدرس:
این بنا در محدوده هسته اصلی و قدیمی شهر تهران و مرکز بخش عودلاجان واقع در خیابان امیر کبیر ، کوچه علیرضا جاویدی ( میرزا محمود وزیر ) کوچه فخرالملک ، پلاک ۱۷ قرار گرفته است.
تاریخچه ساخت :
تاریخ ساخت این خانه مربوط به اواسط دوران قاجار می شود. ملک مورد نظر در مرکز محله قدیمی عودلاجان یکی از ارزشمندترین محلات تاریخی شهر تهران واقع شده است. این بنا با توجه به سبک معماری خاص خود قطعا تاریخی به قدمت ۱۳۰ سال دارد. بنا در اواسط دوره قاجار در محله ای به نام محله باغ امین که از محلات قدیمی و با اهمیت عودلاجان بود ، قرار داشت که بعدها به دلیل اینکه دبیر الملک خانه ای در این کوچه ساخت و خانه وی هم عصر با بنای مورد نظر بود ، کوچه مزبور به کوچه میرزا نصراله خان دبیر الملک تغییر نام داد که این نام در نقشه دوران ناصری قابل مشاهده می باشد. مالک ملک در دوره قاجار مشخص نیست لیکن بنای حاضر بعدها در دوره پهلوی به مالكيت آقای در آمد و در ده سال گذشته متعلق به آقای معین بوده است . امروزه این ملک توسط شهرداری منطقه خریداری شده و ظاهرا شهرداری قصد ایجاد فضای سبز در آن را دارد که همین امر تسریع در کار ثبت بنا را موجب شده است. این بنا به دلیل معماری جالب توجه خود نظر اهل هنر را نیز به خود معطوف کرده است به طوری که تا کنون یک فیلم سینمایی مربوط به دوران قدیم و یک سریال تلویزیونی به نام روزگار غریب در این محل ساخته شده است که سریال اخیر در حال حاضر مراحل فیلم برداری بخش های مختلف را می گذراند. با توجه به اینکه مالک قبلی بنا یعنی آقای معین بیشتر از ده سال در آن سکونت نداشته است .
خانه تاریخی کوچه فخرالملک ( دبیر الملک ) دارای پلانی مستطیل شکل و در راستای شمالی – جنوبی است. سبک معماری بنا مطابق معماری مرسوم دوران قاجار بوده و از همین سبک پیروی می کند، البته به غیر از چند فضای متداول این نوع معماری همانند هشتی ، دالان و حمام. ملک در بخش شمالی گذری فرعی از دسترسی اصلی کوچه میرزا محمود وزیر واقع شده است. این معبر دارای عرضی حدود ۲ / ۵ متر بوده و نسبت به موقعیت گذشته خود در دوران صفوی و قاجار تقریبا بدون تغییر باقی مانده است. بنا دارای یک ورودی ساده بدون تزئینات با یک در چوبی است که مستقیما به حیاط بیرونی بنا راه دارد. حیاط بیرونی مستطیل و دارای ابعادی حدود ۱۵×۵ متر است .جنوب حیاط بیرونی و دیوار حد فاصل بین حیاط و معبر جنوبی ( کوچه فخرالملک ) از جنس آجر و با چیدمانی ساده می باشد. در شمال حیاط بخش ساختمان خدماتی قرار دارد. بخش ساختمانی موجود در واقع دو اتاق تو در توست که یکی از آنها کوچکتر و دیگری بزرگتر است. در غرب اتاق ها راهرویی دیده می شود که به حیاط بیرونی و آشپزخانه واقع در غرب حیاط راه دارد و در شرق اتاق ها راهرویی نسبتا طولانی وجود دارد که به حیاط اندرونی مربوط می شود و در اصل تنها محل ارتباطی بین حیاط بیرونی و حیاط اندرونی است. حیاط اندرونی بسیار بزرگ بوده و تقریبا ابعادی به وسعت ۳۰×۱۰ متر دارد و دارای دو باغچه بزرگ و یک حوض در بخش شمالی است . دیوارهای شرقی و غربی بنا نیز تمام آجری با پوشش کاهگل است و دارای قاب بندی هایی با قوس های نیم دایره می باشد.
در بخش شمالی حیاط نیز ساختمان اصلی و یا به عبارتی عمارت اعیانی و با ارزش ملک واقع شده است. این بخش هویت اصلی بنا را که مربوط به اواسط دوران قاجار می باشد نشان داده و معماری زیبای تهران را به رخ می کشد. نمای اصلی بنا به سمت جنوب و رو به حیاطی مستطیل شکل و بزرگ است. همچنین دو ردیف پلکان با حدود ۷ پله از کف حیاط به ایوان جنوبی راه دارد. نمای جنوبی به غیر از ایوان که در آن ۷ در و دو ستون وجود دارد در جبهه شرقی و غربی به نمای هم عرض با لبه خارجی نما متصل است که همچون دو بازوی متناسب ایوان را در میان گرفته اند. این بازوها که هر کدام یک اتاق بزرگ هستند در نمای خارجی دو پنجره چوبی دو لنگه دارند که دربالای آنها نما سازی گچی پر تزئینات همچون سنتوری برگرفته از معماری اروپایی انجام شده است. بین دو پله متصل به بالکن که دقیقا در دو نقطه انتهایی شرقی و غربی ایران قرار گرفته اند و درست زیر ایوان یک پنجره بزرگ در مرکز و درب ورودی به زیر زمین قرار دارد که با 4 پله به کف زیر زمین زیبای بنا می رسد. زیر زمین درست زیر پلان طبقه اول و مطابق آن قرار گرفته است و همانند فضاهای اینگونه در دیگر بناها دارای سه بخش است که بخش وسط و مرکزی زیرزمین با یک عقب نشینی از موقعیت ممتازی برخوردار است و بخش های شرق و غرب آن بیشتر محل انبار لوازم است. طرح داخلی زیر زمین با ستون های آجری کار شده و طاقچه های قوسدار بدنه تائیدی است بر استفاده این فضا در تابستان به عنوان محلی خنک همچون حوضخانه. پنجره های زیر زمین هر دو به سمت حیاط و دارای محافظی از جنس چدن با طرح های فرفورژه نیم دایره است. همانگونه که ذکر شد از نکات قابل اهمیت در این محل آجر کاری جناقی در سقف و طاقچه ها و ستون های آجری زیباست. ایوان نمای جنوبی مسقف و سقف آن مطابق عرض ایوان حدود ۱/ ۵ متر است. فضای ایوان دارای ۷ در چوبی است که دو تای آن در جوار اتاق های کناری و در جبهه شرقی و غربی قرار دارند و پنج در آن که یاد آور معماری پنج دری است دقیقا در جبهه جنوبی است و تمامی درها به بخش مرکزی فضای داخلی راه دارد. ایوان دارای ۲ ستون است که هر کدام سر ستون های گچی بسیار نفیس و پر کاری دارند، ضمن اینکه برای ایجاد زیبایی بیشتر در ایوان ۲ سر ستون بدون پایه در بدنه شرقی و غربی قائم به سطح جنوبی کار شده که تصوری از ایران چهار ستون به دست می دهد.
معماری داخلی اتاق ها به گونه ای است که یک بخش شاه نشین در مرکز و آکس ساختمان واقع شده که در حال حاضر بدون تزئینات خاصی است و در پستو در مجاورت آن ، دو راهرو در شرق و غرب و دو اتاق بزرگ تقريبا ۱۰x4 متر در کنار راهروها قرار دارد . لازم به ذکر است چنانچه پلان خانه را از مرکز به دو قسمت تقسیم نمائیم بخش شرقی و غربی دقیقا قرینه یکدیگرند. تمامی درگاه ها و فضاهای جدا کننده و راهروها در بخش ورودی دارای ستون های ضخیم و قوس های نیم دایره هستند. این قوس ها تماما در طاقچه ها و بالای درها و پنجره ها تکرار شده و بدین لحاظ منظره جالب توجهی را در داخل خانه ایجاد می نمایند. درهای متصل به بدنه جنوبی فضاهای داخلی که به داخل ایوان جنوبی نیز راه دارند تماما دو لنگه و از جنس چوب و شیشه هستند . درها یک در میان کتیبه مستطیل و نیم دایره دارند. کتیبه های مستطیل شکل همانند بدنه درها دارای شیشه سفید هستند اما کتیبه های نیم دایره دارای طرح های زیبای قوسی و بته جقه و دارای شیشه های رنگی آبی ، زرد ، سبز و قرمز می باشند. لازم به ذکر است در نمای جنوبی ، بدنه اصلی از جنس آجر و پوشیده شده با لایه گچ می باشد و ستون های حد فاصل دیوار نیز آجری و بعضا با لایه گچ و خاک و کاهگل پوشانیده شده اند.
منبع : سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
