مسجد جامع همدان

نام : مسجد جامع همدان

مکان : همدان

قدمت: قرون اولیه اسلامی

کاربری : مذهبی

سبک : رازی 

مسجد جامع همدان از جوامع اسلامی به شمار می رود که در دوره های گذشته به «جامع عتيق» و گاهی هم به «مسجد اعظم» نامیده می شده است. از بررسی آثار و نوشته های اسلامی برجای مانده، این گونه استنباط میگردد که ساختمان مسجد، متعلق به قرون اولیه اسلامی است، و ساختار امروز مسجد جامع با آن چه در آغاز بوده، متفاوت است. «شیخ حسین عندلیب زاده به ساخت مسجد جامع را به «ابودجانه»، یکی از یاران «نعیم ابن مقرن» فاتح همدان در سال (۴۵ ه. ق .) منتصب می داند (عندلیب زاده، لوح دست نویس). اما اولین اشاره مستند و تاریخی به ساختار مسجد جامع مربوط به مقدسی (۳۷۵ ه. ق .) است؛ ” وی اشاره به جامع در بازاری پر از ساختمان دارد، که بازار در سه رده نهاده شده است (مقدسی، ۱۳۶۱، ج ۲: ۵۸۵). دومین اشاره، کشته شدن «دادرس بو سعد محمد در سال ۵۱۸ ه. ق. در جامع همدان است، که توسط عبدالله بن یاقوت حموی (۶۲۳ ه.ق.) بیان شده است.

توصیف کلی مسجد جامع مسجد با پلانی مربع-مستطیل به شکل چهار ایوانی ناقص است، دارای صحن وسیع مستطیل شکل در میان سه ایران در جهات جنوبی، شرقی و شمالی، چندین شبستان، گنبد تک پوش آجری، گنبدخانه، شش مناره و چند حجره قرار گرفته است؛ بنای مورد بحث از منظر ساختمانی و معماری از چندین قسمت مختلف و مرتبط با یکدیگر از قبیل: سردر، هشتی، صحن، ایوان ها، حجره ها و شبستان هایی در اطراف تشکیل شده است . در ورودی اصلی مسجد در گذشته در جانب غربی و از جانب بازار بوده است، اما با ایجاد بناها و ورودی جدیدی در ضلع شمالی «جانب خیابان اکباتان» ورودی اصلی به این جهت منتقل شده است؛ از سردر قدیمی مسجد در جانب بازار، می توان از طریق یک هشتی به قسمت های مختلف مسجد وارد شد. ورودی دیگر مسجد در جهت جنوب شرقی از طرف بازار و از طریق یک دالان است. صحن مسجد دارای حوض بزرگی در وسط، ایوانها، حجره ها و شبستان هایی در اطراف است؛ سطح صحن حدود ۲ متر پایین تر از کوچه های مجاور واقع گردیده است. ایوان جنوبی صحن دارای دو طاق نمای کم عمق می باشد که بر بالای این ایوان، دو مناره کوتاه و قطور وجود دارد؛ پشت سر ایوان فضای گنبددار مسجد واقع شده است که به همراه ایوان، هسته اولیه و قدیمی مسجد را تشکیل می دهد و در ضلع جنوبی آن محرابی تعبیه شده است . گنبد بنا از نوع دو پوسته بوده و از نظر تناسبات معماری درخور توجه است؛ گنبدخانه از طریق درگاه های جانبی به شبستان های ستون دار راه پیدا میکند ، در طرف غربی آن، شبستان گنبددار مسجد با ستون های متناسب سنگی قرار دارد که از طریق ورودی هایی به صحن و گنبدخانه راه پیدا میکند. در سمت غربی حیاط و مجاور شبستان فوق الذكر شبستان ستون دار دیگری قرار دارد، که روبه روی ایوان جنوبی و در سمت دیگر صحن، ایوان و شبستان ستون داری به شیوه جدید با پوشش مسطح ساخته شده و بر بالای ایوان میانی آن، دو مناره تعبیه گردیده که از الحاقات دوره اخیر است ؛ نمای ایوان سردر جدید مسجد از خیابان اکباتان نیز دارای دو منار می باشد (ملازاده و محمدی، ۱۳۷۹: ۲۴۳-۲۴۴).

منبع : بازشناسی و تحلیل معماری مسجد جامع همدان – شعبانیان، مرتضایی، خمسه – 1397