مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی از مهم ترین آثار تاریخی شهر اردبیل است که از لحاظ معماری و کاشی کاری از شاهکارهای سده هشتم هجری و سال های پس از آن بوده و پس از وفات شیخ، به وسیله فرزند وی پایه گذاری شد و شاه عباس بناهای مهمی به این مجموعه افزود و اصلاحاتی در آن انجام داد. بهترین توصیف از این بقعه در سفرنامه های اروپاییانی چون آدام اولئاریوس، پیترو دولا واله و تاورنیه آمده است. مجموعه بقعه شیخ صفی الدین، به وسیله صدرالدین موسی (۷۰۴-۷۹۳ق) تأسیس شد. در دوران صفویه، واحدهایی به صورت بخش های الحاقی به مجموعه قبلی اضافه و به مناسبت ارادت شایان توجهی که حاکمان صفوی به جد خود داشتند، برای تزیین و تکامل این بنا، اهتمام و توجه کافی داشتند. این بقعه ابتدا خانه مسکونی شیخ بود که پس از وفاتش، جسد او را نیز در همان جا دفن کردند (خلخالی، ۱۳۰۵: ۲۹۷؛ ورجاوند، ۱۳۷۰: ۳/ ۳۶۷). از موارد استثنایی این مجموعه، کتیبه های زیبا و نفیس می باشد که به خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدين، محمد اسماعیل و علیرضا عباسی) نوشته شده است. مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی مذکور، حاوی ده ها اثر بدیع در مضامین مختلف هنری، از جمله عالی ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس، گچ بری، کتیبه های زیبا و نفیس به خط خطاطان بزرگ دوره صفوی، منبت های ارزنده، نقرهکاری، تذهیب و طلاکاری و نقاشی است.
برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: اصول معماری ایرانی
مقبره خانوادگی شیخ صفی الدین اردبیلی
شیخ صدرالدین پس از مرگ پدر، ساخت این بنا را به وسیله معماری حجازی آغاز نمود (مجربی، ۱۳۹۲ ۱۲۲) و بعد از آن شیخ جنید (م. ۸۶۰ق) آن را توسعه داد و به صورت کنونی و همچون قصر و دربار پادشاهی در آورد (اولئاریوس، ۱۳۷۹: ۴۴۹).
اهمیت زیاد بقعه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی به همراه تعدادی از بناهای دوره های مختلف تاریخی، به طور کلی در رابطه ای که با سلسله خاندان سلاطین صفویه دارد، جلوه گر می شود. اسلاف شاهان صفویه و نیز شاه اسماعیل اول، در داخل این مجموعه تاریخی به خاک سپرده شده اند. روند ساخت، تکمیل و توسعه مجموعه بناهای مذهبی شیخ صفی به صورت ذیل است:
1.مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی که در طول ده سال ( ۷۳۵ – ۷۲۵ ق) توسط شیخ صدرالدین موسی ساخته شد (سیوری، ۱۳۷۴: ۹).
٢. مسجد شیخ که احتمالا از قرن هفتم هجری آرامگاه بوده است.
٣. حرم خانه که از نظر سبک ساختمانی، گنبد و از لحاظ تاریخ مانند مسجد است.
۴. اتصال عمارت منفرد به یکدیگر، احداث نخستین مجموعه در اطراف حیاط بزرگ و همچنین افزودن شده نماز خانه ای به مقبره شیخ صفی توسط شاه طهماسب (۹۳۰-۹۸۴ق) انجام شد.
۵. شاه عباس (۹۹۵-۱۰۳۸ق): احتمالا چینی خانه مربوط به دوره وی بوده است. تأسیس محلی برای اسکان روحانیون، پناهندگان و توسعه مسجد و ایجاد حیاط های خارجی مربوط به این زمان می باشد.
۶. شاه صفى اول (۱۰۳۸-۱۰۵۲ق): در زمان وی پاره ای از فعالیت های معماری شاه عباس ادامه و تکمیل شده است.|
7. شاه عباس دوم (۱۰۵۲-۱۰۷۷ق): احتمالا در دوران شاه عباس دوم، کتیبه درگاه اصلی بیرونی در سال ۱۰۵۷ق، خاتمه یافت (ویور،.۸۹ :۱۳۵۶)
تاریخچه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی
اما احتمالا وسیع ترین تغییرات مربوط به دوره شاه طهماسب است. برج های مقبرهای منفرد که با افزودن بناها و حیاطهایی میانشان (به صورت مجموعه ای که به شکل کنونی می بینیم) در آمده است (همانجا). سقوط دولت صفویه، آغاز ویرانی و خرابی بقعه بوده است و جنگ های ایران و روس در دوره قاجاریه این ویرانی ها را تشدید کرد و بلایای طبیعی همچون زلزله بر خرابی آن افزود. ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴-۱۳۱۳ق) در سال ۱۳۰۱ق، بعد از خرابی در بناهای مجموعه شیخ صفی، به تعمیر آن اقدام نمود و با مرمت سقف نماز خانه و تعمیر شکافهایی که بین کاشی ها به – وجود آمده بود، از خرابی بیشتر با ممانعت کرد (همان: ۸۰).
مزار شیخ صفی بر اثر موقوفات و هدایای زیادی که مرتبا به آن تقدیم می شد، دارای شرایط مالی مناسبی بود؛ و، بنا به نوشته اولئاریوس دارایی آن به حدی است که در هنگام جنگ توانایی تجهیز یک ارتش بزرگ را دارد و به همین جهت نقطه اتکا و پشتوانه بزرگی برای سلاطین ایران بوده است. غیر از نقدینگی، مزار شیخ صفی دارای اموال غیرمنقول فراوان همچون خانه، مستغلات و روستاهایی است؛ چنانچه به تنهایی ۲۰۰ خانه، ۹ حمام، هشت کاروانسرا، بازار قیصریه و تمام مغازه های میدان بزرگ جلوی آن و همچنین بازار گندم و نمک اردبیل نیز جز موقوفات مزار شیخ صفی است. سایر موقوفات این مزار نیز چند کاروانسرا و مغازه در قزوین، چند کاروانسرا و حمام در گیلان و شهر آستارا، مراتع آب شور و علف شور مغان و بالاخره نیمی از روستاهای گرمرود و هشترود هستند (اولئاریوس، ۱۳۷۹: ۴۴۹). همچنین در سفرنامه ها آمده که برخی ایرانیان به هنگام مسافرت و یا بیماری نذر می کنند که اگر از سفر به سلامت بازگشته و یا از بیماری نجات یافتند مقداری پول، ملک و یا اسب و چهار پایان را وقف مزار شیخ صفی نمایند. بدین ترتیب بر موقوفات و ذخائر مالی مزار شيخ اضافه می گردد (همان: همانجا؛ شاردن، ۱۳۷۲: ۱۷۵۹/ ۵ ). در نیمه اول قرن دهم هجری و به هنگام سلطنت شاه اسماعیل، بر زینت و وسعت بقعه افزوده شد. شاه طهماسب نیز، بقعه و بناهای وابسته را تکمیل و به یکدیگر مربوط ساخت و مسجد، قندیل خانه یا دارالحفاظ و صحنی بر آنها اضافه نمود (ترابی طباطبایی، ۱۳۵۵: ۲/ ۸۸-۹۰). قالی معروف بقعه شیخ صفی، به دست هنرمندان کاشانی در کارخانه شاهی تبریز بافته شد. شاه طهماسب علاقه وافری به فرش داشت و خودش آن را به مقام یک هنر ارتقا داد. به طوری که فرش معروف اردبیل که یکی از بزرگترین گنجینه های موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن است، به ایشان تعلق دارد (مطراقچی، ۱۳۷۹: ۶۹).
برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: المان های معماری ایرانی ، تاریخ معماری ایران
چینی خانه
تاریخ بنای چینی خانه چینی خانه متعلق به آشپزخانه بوده و هر دوی آن از تأسیسات و موقوفات شاه عباس اول بوده است. کتابخانه نیز در همین ساختمان قرار داشت به طوری که کتاب ها را در طاقچه هایی که درهای چوبی مخصوص داشت قرار داده بودند (دلا واله،.(۳۷۱:۱۳۴۸
عمارت چینی خانه، ساختمانی است که بر روی یک بنای قدیمی تر و یا در داخل آن احداث شده است.
ساختمان چینی خانه دارای گنبد آجری است. قسمت داخلی طاق ها و گنبد، با گچبری و رنگ آمیزی مخصوص و طلاکاری های ظریف ایجاد شده است (دیباج، ۱۳۴۶: ۵۵). احتمالا دیوارهای خارجی این بنا به عنوان آرامگاهی برای امیران استفاده می شد.
سبک و معماری و تزیینات چینی خانه
چینی خانه، به لحاظ سبک معماری و تزیینات، از نفیس ترین و شگفت انگیزترین شاهکارهای هنر معماری ایران در قرن یازدهم هجری در شهر اردبیل به حساب می آید. این عمارت گنبددار، در سمت شرق تالار دارالحفاظ به شکل کاملا نامتقارن بنا شده و با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط پیدا می کند. داخل بنا، به شکل اتاق چهار گوشی به قطر ۱۸ متر است که در هر یک از اضلاع آن، یک تورفتگی چند وجهی ایجاد کرده و بدین ترتیب، چهار طاق نمای نیم هشت گوش را به وجود آورده است (گل مغانی زاده اصل، ۱۳۸۴: ۱۹۳). |
واقعیت آن است که تزیینات پرکار و گچ بری های عمارت چینی خانه اردبیل و تالار عالی قاپوی اصفهان، سبک خاصی از هنر اسلامی ایران را در دوره صفویان به نمایش می گذارد. عملکرد این بنا، ظاهرا در ارتباط با تشریفات درباری و نمایش ظروف مختلف چینی بوده است. البته اسلوب و سبک شناسی عمارت چینی خانه اردبیل و طبقه پنجم عالی قاپوی اصفهان در استفاده از مصالح گچ، چوب، رنگ های طلایی و نقاشی، مشابه یکدیگر است؛ ولی زیبایی، وسعت و نمایش آفرینش های متنوع هنری عمارت چینی خانه، آن را بر تالار موسیقی عالی قاپو ممتاز می گرداند (همان: ۲۰۵). چینی خانه بقعه شیخ صفی به شکل چندضلعی ساخته شده و گنبدی کوتاه و آجری روی آن قرار گرفته است. داخل چینی خانه، محل نگهداری کتاب های نفیس و ظروف چینی است که بیشتر در دوره شاه عباس به این محل منتقل شده است. محل نگهداری ظروف چینی خانه اردبیل شباهت زیادی به کاخ عالی قاپو اصفهان دارد گل مغانی زاده اصل، ۱۳۸۴: ۱۶۷).
تبدیل پلان چهار گوش به دایره، در بالای طاق – های نیم دایره (طاق نما)، با یک سلسله اشکال مستطيل مانند، مستقر بر فراز گوشه ها عملی شده است. ازاره داخلی عمارت چینی خانه، به ارتفاع ۲ / ۵۸ متر با کاشی های هفت رنگ منقوش پوشیده شده و روی آن طاق نماهای پرکار گچی، شبیه به اطاق موسیقی عالی قاپوی اصفهان قرار گرفته است. تبدیل چهارضلعی به هشت گوش در این بنا، به وسیله طاقهای بزرگ کاربندی انجام شده است. در مقرنس های تو خالی گچی ایوانها و طاق نماها و شاه نشین ها تا محل کاشی های هفت رنگ، تعداد زیادی محفظه و طاقچه های خوش فرم به اشکال زیبای سفالی و شیشه ای همچون گلدان ها و ابريق ها بریده و اطراف آن، با نگاره های نباتی آراسته و تذهیب شده است. در زیر بنای چینی خانه، سردابهای است در جهت غربی و شرقی که در اضلاع شمالی و جنوبی آن، بازوهایی به صورت متقارن ساخته شده است. به طور قطع و یقین، در این سردابه مریدان شیخ را دفن می کرده اند (همان: ۱۹۳). به طور کلی، چینی خانه از بیرون به شکل بنای هشت ضلعی نامنظمی است که در چهار طرف آن، جرزهای نیم دایره ای از سطح زمین تا محل هر یک از جبهه های بدون پشتیبان، شامل پنجره ای بلند با قوس های آجری نیم دایره وجود درد که بر فراز آن، در قسمت بالای کلاف چوبی، پنجره دیگری با قوس های آجری کوتاه تر، از نیم دایره در قسمت زیر کلاف بیرون آمده و بالای مجموعه، با یک ساقه کوتاه به هیبت گنبد، پوشیده شده است. نمای خارجی بنا، در قسمت از اره، با قطعات بزرگی از تخته سنگ های آتشفشانی به رنگ خاکستری تیره، به نام «آندزیت»، به شکل قاب سنگی با فرورفتگی های طاق مانند به ارتفاع ۱ / ۸۰ متر بالا آمده است. بالای ازاره تا گنبد آن، با آجرهای مربع ساده و ملات گچ کار شده و تنها یک کلاف چوبی که روی انتهای یک دسته تیرهای چوبی قرار گرفته، یکنواختی دیوار را شکسته است. این کلاف چوبی، دور تا دور بنا را در ارتفاع ۴ / ۵ متری از سطح سنگ فرش فرا گرفته و حامل قسمت فوقانی دیوار بوده که به شکل خفیفی از بقیه دیوار پیش آمده است. گنبد چینی خانه، شامل یک ساقه کوتاه بوده و درست بالای فریز گنبد، هشت واحد روزن نور به شکل نیم دایره که با شیشه های ساده آراسته شده، جلوه گر است؛ گنبد بیرونی آن، در سال های ۱۳۵۰ – ۱۳۵۱ش بازسازی شده و فعلا ورقی مسی که در سال ۱۳۷۴، روی گنبد آمده آن را محافظت می کند. راه دسترسی به تالار چینی خانه، از طریق راهروهای باریک تعبیه شده در دیوار شرقی تالار دارالحفاظ امکان پذیر است. مدخل سمت چپ، با کاشی های هفت رنگ مزین و با نقش پرندگان، گل ها، گیاهان و جانوران اساطیری متأثر از هنر چین چون اژدها همراه شده اند و کاشی های این قسمت، ضمن اینکه آسیب فراوان دیده اند، مرمت های ابتدایی و غیر اصولی نیز دامنه این تخریب را گسترده تر کرده است. ظاهرا در این قسمت، یک قاب کاشی معرق با نقش دو طاووس متقارن نصب بوده که به موزه «ارمیتاژ» روسیه انتقال یافته و در معرض نمایش جهانی قرار گرفته است (گل مغانی زاده اصل، ۱۳۸۴: ۱۹۶). به هر حال، هم اکنون در این عمارت، تعداد اندکی از تنگ های زیبا، پیالههای ظریف، آفتابه ها و ابريقها، گلدان های پر نقش و نگار، بشقاب های نفیس و اسناد و مسکوکات صفوی نگه داری می شود. تا سال ۱۳۳۹ – ۱۳۴۰، تعداد ظروف چینی در بقعه، مجموعا ۸۰۶ پارچه گزارش شده است که تقریبا سیصد پارچه آن سالم و بقیه شکسته یا مو برداشته بود (همان: ۲۰۰- ۲۰۱).
گنبد الله الله و آرامگاه شیخ صفی
مقبره شیخ صفی الدین، در ضلع جنوبی مکانی معروف به قندیل خانه یا دارالحفاظ و سمت شمال محوطه مشهور به حیاط مقابر قرار گرفته است. این بنای استوانه ای شکل، پس از فوت شیخ صفی الدین به سال ۷۳۵ ق، به دستور جانشین و پسر او شیخ صدر الدين موسی ساخته شد (گل مغانی زاده اصل، ۱۳۸۴ ۱۴۱). بدنه دیوار داخلی گنبد الله الله، از کف تا ارتفاع ۲ / ۳ متر و با ورقه های چوبی لته ای پوشیده و به دیوار میخکوب شده است (اولئاریوس، ۱۳۷۹: ۲/ ۴۹۹). «ویور» در مورد این صفحات چوبی معتقد است که از اره چوبی، مربوط به زمانی نزدیک
احتمالا حدود سال های ۱۳۰۷ق) می باشد. نظر این معمار انگلیسی آن است که میخ های ماشینی استفاده شده در ساخت این ازاره چوبی نشان دهنده آن است که این اقدام نمی تواند مقدم بر قرن سیزدهم هجری باشد (ویور، ۱۳۵۶: ۴۷).
پس از این دو حجره، قسمت دیگری وجود دارد که در زیر گنبد قرار گرفته و محل آرامگاه است. این قسمت مملو از چراغها و قنديل ها می باشد؛ از جمله هشت قندیل بزرگ نقره ای برای زینت از سقف آرامگاه آویخته اند. در قسمت جلوی ضریح، دریچه کوچکی است که فقط یک نفر می۔ تواند خود را خم کرده و داخل آن شود؛ ولی هرگز کسی به جز شاه، از این دریچه عبور نمی کرده و او نیز در مواقعی که می خواست با جد بزرگ خود راز و نیاز کند، از آنجا خود را به مزار وی می رساند.» دلاواله، ۱۳۴۸: ۳۷۲).
باید افزود که مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی، از داخل، به صورت هشت ضلعی بنا شده و گنبد معروف به «الله الله» بر بالای آن جا گرفته است. ارتفاع این گنبد از سطح زمین، ۱۷ متر است که دارای کاشی کاری زیبا و کتیبه ای به خط کوفی شامل آیات قرآن است. در زیر گنبد، صندوق منبت مرقد با کتیبه ای به خط رقاع قرار گرفته و کف مقبره، با سنگ های الوان مفروش و دیواره های مقبره با کاشی کاری تزیین شده است (کیانی، ۱۳۷۴: ۱۶۶).
مسجد شیخ صفی
بازسازی مسجد شیخ صفی در اردبیل، به عنوان یک مسجد ضريح دار و با سبک برجسته و با حفظ اجزای مسجد قدیمی آن، از قرن دهم هجری شروع و در نیمه قرن یازدهم به پایان رسید. مسجد مذکور در میدانی عریض و در صحن باغچه دار مستطيل شکلی، با دروازه عظيم خارجی، قرار گرفته و به دنبال آن، بناهای اصلی به صورت مایل واقع شده است. در سمت چپ و کنار صحن بزرگ داخلی به عرض و طول ۱۶ به ۳۱ متر، مسجد قدیمی به نوعی خاص و به شکل هشت گوش بر روی شانزده ستون چوبی با جا پنجره ای و بدون محراب استقرار یافته است (کونل، ۱۳۵۵: ۱۸۲). در گوشه راست آن، مرقد شیخ قرار دارد. این آرامگاه از یک قبر کوچک، نماز خانه و همراه با طاق نماهای قائم الزاویه بر دو طبقه تشکیل گردید. نمای خارجی آن از آجر ساخته شده و بسیار زیبا است. تا نیمه دیوارهایش نیز با کاشی های لعابی تعبیه شده است (همان: ۱۸۴). بنای مرکزی که در کنار آرامگاه واقع شده، «چینی خانه) است. این مکان که محل نگهداری ظروف چینی است در قرن هفدهم میلادی بنا شده است. علاوه بر این، آشپزخانه های بزرگ و اطاق نشیمن برای بزرگان دین، حجاج و فقرا نیز جزو همین مجموعه محسوب می شد. در اغلب بناهای مذهبی که در دوره صفویه بنا گردید، از کاشی های لعاب دار منقوش استفاده شد که از نظر هنری و معماری در مسجد اردبیل به دوره کمال رسیده است. فرمانی از زمان شاه طهماسب (۹۳۰-۹۸۴ق)، حاوی دستورات مذهبی آن شاه که بر روی لوحه سنگی نقر شده، بر روی دیوار نمای نمازخانه نصب گردیده است شهبازی شیران، ۱۳۷۲: ۹).
مسجد جنت سرا
اما یکی از گونه های معماری که آثار زیادی را می توان در زیر مجموعه آن قرار داد، مقابر و یا بناهایی هستند که بر گور افراد مشهور و یا حتی ناشناس ساخته شده و در گذر زمان به مجموعه ای تاریخی تبدیل شده اند. گذشته از مکان های مقدسی همچون اماکن متبرکه ای که امامان و امامزادگان شیعه در آنها مدفون اند، تعدادی از بزرگان در دوره های مختلف تاریخ ایران، در مدفن های این مقابر به خاک سپرده شده اند. در این میان مقابر حاکمان و بزرگان صفوی و دوران پس از آن، گونه ای از افول معماری تدفینی پس از سده های میانه به شمار می آیند. چنان که مقابر غیر مذهبی، جای خود را به آرامگاه ها و بقاع اولیا و مقدسین داد. عرصه این گونه قبور، معمولا خیلی وسیع و مشتمل بر بناهای فرعی، حیاط های مجاور یکدیگر و باغ های گسترده بود و نظیر آنها را در مزار اردبیل می توان یافت که مشتمل بر چندین مقبره است که بزرگترین آن جنت سرا، محل دفن شاهان و بزرگان صفوی و غیره، می باشد (هیلن برن، ۱۳۸۳: ۲۹۴، حسینی قمی، ۱۳۸۳: ۱/ ۲۹۰). این مسجد با گنبدی آجری و با مشبک گره چینی، در سمت شرقی حیاط، به صورت فضای هشت ضلعی طراحی و ساخته شده و محل سماع دراویش و برگزاری آیین های خاص آنان بوده است (شایسته فر، ۱۳۸۱: ۱۸۷ کیانی، ۱۳۷۴: ۱۶۷). به همین دلیل، به نام میدان دراویش نیز معروف است (شهبازی شیران، ۱۳۷۲: ۷). مسجد مذکور، از نظر اصول و سبک معماری دارای نظم و ترتیب خاصی بوده است و همانند آن، در سلطانیه زنجان نیز دیده می شود (همان، ۱۳۷۲: ۷).
احتمالا مسجد جنت سرا که مربوط به اواخر قرن هفتم هجری است و بعد از آن مقبره شیخ صفی (۷۵۰ق) و سپس مقبره خوانین از بناهای اولیه مجموعه می باشد (پیرنیا، ۱۳۸۰: ۲۴۱).
حیاط بزرگ – چله خانه در تابستان ۱۳۷۴، هنگام تخریب دیوار قسمت جنوب غربی حیاط بزرگ مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی، به منظور رطوبت زدایی و بازسازی و مرمت، چند لایه دیوار قدیمی از دوره های مختلف آشکار شد. دیوار جبهه شمالی چله خانه جدید که آن را از حیاط بزرگ جدا می کند، دارای چهار دوره تاریخی است که قدیمی ترین آن به قرن هشتم و نهم هجری تعلق دارد. مطالعات نشان می دهد که دیوار مزبور به طرف غرب ادامه داشته ولی به هنگام شکل گیری وضع کنونی مجموعه در اواخر عصر قاجار و حذف فضاهایی از اراضی مجموعه، تخریب شده است. ضمن حفاری، مشخص گردید که مجموعه شیخ صفی در دوره صفویه بزرگتر و وسیع تر از مجموعه امروزی بوده و از اواخر دوره قاجار به بعد، قسمت هایی از زمین های اطراف آن به وسیله اشخاص مختلف تصاحب و تبدیل به منازل شخصی و محل کسب و کار گردیده است (همان: ۴۱۱).
دیوار جدید چله خانه، با عقب نشینی تقریبا نیم متر، بر روی بقایای دیوار قدیمی شکل گرفته است. تراش و قاب بندی و آرایش سنگی این دیوار، صرف نظر از ابعاد سنگ های آن، کاملا شبیه نوع سنگ کاری از اره سنگی نمای بیرونی بنای چینی خانه و یادآور یک سبک و شیوه کار حجاری است و
حتى نوع سنگ های این دو موضع نیز یکسان می باشد (اولئاریوس، ۱۳۷۹: ۴۹۶). |
در سمت راست این حیاط، بنا و ایوان زیبایی از سنگ های سبز و آبی قرار داشته که تمامی آن را با قالی های نفیس و گران بها، فرش کرده بودند. در این بنا و ایران، به طوری که می گفتند، شیخ صفی چهل روز تمام تنها روزانه با یک بادام و مقداری آب به ریاضت و عبادت مشغول بود و به همین جهت این محل را «چله خانه» نامیدند (کیانی ، ۱۳۷۴: ۱۶۷).
باید گفت که صحن مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی، مستطیل شکل و دارای ۳۰ / ۴ متر طول و ۱۶ / ۱ متر عرض می باشد. سر در مقبره، در محوطه ای معروف به عالی قاپو واقع شده و دارای کاشی کاری و کتیبه کوفی است. قسمت بالای سر در از بین رفته ولی کتیبه آن که در حدود دوازده متر طول و یک متر عرض دارد، باقی مانده است. در کتیبه، نام شاه عباس دوم و تاریخ ۱۰۵۷ق آمده است. حیاط بزرگ مقبره واقع در گوشه شرقی میدان عالی قاپو، دارای ۹۲ متر طول و ۲۶/ ۵۰ متر عرض می باشد. این بنا در دوره قاجاریه تعمیر و بازسازی شده است (صفری، ۱۳۷۱: ۲/ ۲۱۰-۲۱۱).
مقبره شاه اسماعیل بزرگ
مقبره شاه اسماعیل بزرگ (۹۰۷-۹۳۰ قی) در سمت شرقی محوطه شاه نشین است. قبرش با مساحت ۲/۵ × ۳ / ۵ متر در وسط اطاق مربع شکل واقع است. بدنه دیوارهای داخلی با کاشی های لاجوردی نفیس، همراه با نقش هایی با آب طلا، پوشیده است. در وسط کاشی های دیوار سمت چپ، از در ورودی، قطعه سنگی نصب است که در آن پنجه انسانی، به ابعاد بزرگتر نقر شده است. این کاشیها تقريبا تا ارتفاع سه متری دیوارهای محوطه را می پوشاند و بالاتر از آنها که به شکل استوانه در آمده و گنبد آرامگاه شاه اسماعیل را تشکیل داده، از داخل با نقاشی های زیبای عهد صفوی منقوش شده است. صندوق قبر، از گران ترین نوع خاتم کاری درست شده است (همان: ۲۳۷).
شهید گاه
در جنب مقبره شیخ صفی، دو آرامگاه متعلق به سلطان حیدر و شیخ جنید وجود دارد که به دستور شاه اسماعیل صفوی، در این مکان دفن شده اند. در سال ۹۰۵ق، شاه اسماعیل تصمیم گرفت که جنازه پدرش را از شروان به اردبیل منتقل کند. پس از دفن مجدد آنان در جنب مقبره شیخ صفی، آن محل به شهیدگاه» معروف شد (کیانی، ۱۳۷۴: ۱۶۷).
درگاه ورودی مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی
در پیرامون تزیینات درگاه ورودی مجموعه شیخ، سردر زیبایی در انتهای خیابان شیخ صفی در مسافت کمی واقع است. موزائیک کاری آن، با طرح و رنگی زیبا است که با دقت بریده و در آن به کار رفته است. لنگه های در بر روی پاشنه های آهنی می گردد، زیرا اولا هیچ لولایی سنگینی آنها را تحمل نمی کرد و ثانية اینکه لولا به شکل امروزی در آن زمان معمول نبود (ویلسن، بیتا: ۲۰۳؛ شهبازی شیران، ۱۳۷۲: ۳۰).
هنر خاتم کاری، معرق و منبت کاری در صندوق مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی
این صندوق در زیر گنبد آرامگاه و بر روی مقبرة شیخ صفی الدین واقع است که در ابتدا با روپوشی زرین قرمز رنگ از حریر، بافته شده به دست استادان فن، پوشیده می شد ولی از سال ۱۳۱۴ش که روپوش های تاریخی مزبور به تهران منتقل شد، دیگر روپوشی بر آن صندوق دیده نشده است. به روایتی این صندوق چوبی، از طرف همایون گورکانی ( ۹۳۶ – ۹۶۳ ق) امپراتور مغولی هند، فرستاده شد .
از انتهای این رواق، داخل یک گنبد هشت ضلعی می شوند که در وسط آن، مقبره و ضریح چوبی خاتم کاری شده شاه صفی واقع است که ارتفاع آن از قامت یک مرد متوسط تجاوز نمی کند. ضریح مذکور به صندوق بزرگی شبیه است که در چهار گوشه بالای آن، چهار سیب بزرگ طلا نصب شده است. همچنین در رواق و گنبد، تعداد زیادی قنديل طلا و نقره و میناکاری بسیار عالی وجود دارد که در هر یک، شمعی بزرگ از موم جای دارد که تنها در اعیاد بزرگ روشن می شوند (تاورنیه، ۱۳۳۶: ۷۴).
دور برج مقبره شیخ صفی، از خارج، کتیبه بزرگ آجری است که نام الله با کاشی روی آن مکرر آمده است. کاشی کاری حیاط و سر در که در انتهای خیابان شیخ، در مسافت کمی واقع شده، فوق العاده زیبا است. موزاییک کاری آن با طرحی زیبا و در رنگهای گوناگون با دقت بریده شده است (موسوی، ۱۳۸۲: ۲۳).
گنجینه کتاب مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی
بقعه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی علاوه بر عمارت چینی خانه و آرامگاه برخی از بزرگان صفوی، شامل مساجد و مدارس عالی نیز بود و شاه عباس، در اوایل قرن یازدهم هجری، کتابخانه بسیار مهمی در آنجا احداث کرد. گنجینه مذکور حاوی عالی ترین، کمیاب ترین و گرانبهاترین کتب خطی بود اما در سال ۱۳۲۸ق روس ها آنها را غارت و به کتابخانه آکادمی علوم در سن پطرزبورگ منتقل کردند (جعفریان، ۱۳۷۹: ۲/ ۷۴۲؛ دائرة المعارف بریتانیکا، ۱۹۹۱م: ۱/ ۱۱۰). کتابهای کتابخانه شيخ به زبان های عربی، فارسی و ترکی به طرز نامنظمی در قفسه ها بر روی یکدیگر قرار داشتند. اوراق چند عدد از این کتابها از پوست حیوانات و چندتای دیگر از کاغذ بود که بسیار تمیز و زیبا بر آن نوشته بودند. در کتب تاریخی، اشکال و تصاویری نقاشی شده بود. چنانچه بر جلد کتاب های سختیان رنگ سرخ کشیده بودند که با نقوشی از گل، شاخ و برگ گیاهان و درختان با طلا آرایش شده بود. این کتاب ها را در طاقچه هایی با درهای چوبی مخصوص در کتابخانه مجموعه، واقع در عمارت چینی خانه قرار می دادند (اولئاریوس، ۱۳۷۹: ۷۸-۷۹).
همچنین در مورد آثار موجود در مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی، از قرآنی سخن می گویند که به خط حضرت علی (ع) نوشته شده بود؛ و نیز قرآنی که در اوایل قرن هفتم هجری نوشته شده بود که دو نفر به سختی می توانستند آن را بلند کنند. کتاب ها جملگی با مهر شاه ممهور و هر کسی که آنها را از محل خود منتقل می ساخت، لعن و نفرین می شد (صفری، ۱۳۷۱: ۲/ ۲۵۴ – ۲۵۳ ). در این زمینه هر اندازه پول هم به روحانیون می دادند، آنها حاضر نبودند کتاب ها را که مربوط به قرون دهم و یازدهم هجری قمری بود به کسی بدهند (ویور، ۱۳۵۶: ۷۸-۷۹). کتابخانه مجموعه مذهبی شیخ صفی، در زمان افشاریان و مخصوصا شخص نادرشاه که از نفوذ و قدرت صفویه و خانقاه اردبيل دائما در هراس بود، و همچنین در عهد قاجاریان، به واسطه نبردهای خونین ایران و روس و دست اندازی روسها بر اردبیل، آسیب دید. علاوه بر نادر شاه که در هر گذری به اردبیل، تعداد ارزشمندی از کتب این مجموعه توسط او و خوانین به تاراج رفت، امرا و حاکمان بعدی و افاغنه نیز در تخریب کتابخانه مجموعه مذهبی شیخ صفی نقش اساسی داشتند (صفری، ۱۳۷۱: ۲/ ۷۸-۷۹). بر اساس گزارش مورخان و مسافران اروپایی، بقعه شیخ صفی الدین در زمان شکوفایی خود، یکی از بزرگترین کتابخانه – های ایران را دارا بود و کتاب های آن، از با ارزش – ترین نسخ خطی روزگار به شمار می رفت. چنانچه اکثر مسافران اروپایی ضمن دیدار خود از بناهای بقعه، به ارزش و نفاست نسخ موجود اشاره نموده اند. طبیعتا بعد از انقراض صفویان، آثار خطی بقعه نیز همانند خود مجموعه، دچار غارت و بی مهری شد.
منبع : مجربی، فیروزجائی – 1396
