بادگیرها
تعریف باد
- حرکت گاز در اتمسفر را گویند.
- از طریق گرم شدن نابرابر سطح زمین در اثر تابش خورشید پدید می آید.
- اختلاف درجه حرارت و فشار هوا، به علاوه دوران کره زمین باعث جابجایی هوا و تولید باد می شود.( وحید قبادیان، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، ص8)
- باد عامل فرساینده و کمیّتی برداری است که دارای جهت، سرعت و تلاطم است.(تسور،2005)
- هوا مخلوطی از اکسیژن، نیتروژن، دی اکسید کربن، بخارآب و ذرات گرد و غبار است. هوای در حال حرکت را باد می نامند.(اینترنت)
- هنگامی که پرتوهای خورشیدی منطقه ای را گرم می کنند. هوای آن منطقه را گرم و منبسط می شود. هوای گرم فشار اندکی دارد و سبک است؛ به همین جهت در جو بالا می رود. فشار جو در اثر بالارفتن هوای گرم کاهش می یابد. در چنین شرایطی، هوای پرفشار نواحی سرد به سوی نواحی کم فشار حرکت می کند تا بین دو ناحیه تعادل برقرار شود. این جریان هوا باعث وزش باد می شود. (چرا، چطور، چگونه؟ (جلد 1) ،مولف:سونيتا گوپتا، نينا آگراوال ،مترجم:پريسا همايون روز، پريچهر همايون روز)
برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: اصول معماری ایرانی
سیستم های باد در کره زمین
سیستمهای باد به طور کلی، در هر نیمکره ی زمین سه سیستم کلی باد وجود دارد: بادهای تجاری بادهای غربی و قطبی، و بادهای موسمی. علاوه بر این سه سیستم، بادهای دیگری نیز وجود دارد که یکی از آنها بادهای محلی است که در مناطق کوهستانی و دره ها جریان دارد. همچنین نسیم شب و روز که در سواحل دریا می وزد. بادهای تجاری:
مرکز این بادها در مناطق نیمه استــوایی دو نیم کره ای است که دارای هوای پر فشار هستند. این دو مرکز در منطقهی استوا به هم نزدیک شده در آنجا کمربند کم فشار را تشکیل می دهند. برروی اقیانوس ها، جهت حرکت این دو جریان هوا در نیم کردی شمالی به سمت جنوب غربی و در نیمکره ی جنوبی به سمت شمال غربی است. جهت حرکت این دو باد معمولا ثابت است و دما و رطوبت آنها به مناطقی که از روی آن عبور میکنند بستگی دارد.
رطوبت و دمای هر دو جریان، برروی اقیانوس ها یکسان است و در نتیجه در اثر برخورد با یکدیگر، تغییر زیادی به وجود نمی آورند. سرعت این بادها بین ۱۵ تا ۳۵ کیلومتر در ساعت است که گاهی به ۴۵ کیلومتر در ساعت نیز می رسد. ولی در منطقه ی اقیانوس هند و منطقه ی جنوب غربی اقیانوس آرام، جهت این بادها در اثر برخورد با بادهای موسمی در تابستان در هر نیمکره تغییر میکند.
بادهای غربی:
مرکز این بادها در مناطق نیمه استوایی، ولی حرکت آنها در جهت مناطق کم فشار اقیانوس منجمد شمالی است. در طول منطقه ی قطبی، این بادها و بادهای قطبی به هم نزدیک می شوند و به دلیل اختلاف زیاد درجه حرارت این دو توده ی هوا، جبهه های جلویی این دو سیستم همیشه طوفانی است. در زمستان، در نیم کرهای شمالی تغییرات زیادی در جهت و سرعت این سیستم باد به وجود می آید. ولی در تابستان، جهت حرکت و سرعت آن تقریبا ثابت است و اغلب به سمت شمال شرقی حرکت می کند. در نیم کرهای جنوبی که نسبت به نیم کرهی شمالی خشکی بسیار کمتری دارد، این سیستم باد معمولا يكنواخت است. ولی در هر صورت در مناطق مختلف، حرکت و سرعت آن تحت تأثیر حرکت هوای کم فشار قرار میگیرد
بادهای قطبی:
این بارها در اثر پراکنده شدن توده های هوای سرد از مناطق پر فشار قطبی و اقیانوس منجمد شمالی به وجود می آیند. جهت اصلی این بادها در نیمکره ی شمالی، به سمت جنوب غربی و در نیمکره ی جنوبی به سمت شمال غربی است.
بادهای موسمی:
اختلاف میانگین درجه حرارت سالانه ی هوای سطح زمین و دریاباعث ایجاد بادهای زمستانی برروی خشکی و بادهای تابستانی برروی دریا می شود که به «بادهای موسمی» معروف اند. اثر این بارها در منطقه ای از اقیانوس هند که به استرالیا، آسیای جنوبی و شمال آفریقا محدود می شود، بیشتر است. در این منطقه، حداکثر فشار هوا در قاره هاست و هوا از مناطق پر فشار یک نیم کره به سمت مناطق کم فشار نیمکره ی دیگر حرکت میکند. در دی ماه، این بارها از آسیای مرکزی به طرف استرالیا حرکت میکنند. جهت وزش این بار در آسیای جنوبی، جنوب غربی است که در منطقه ی خط استوا به تدریج تغییر می یابد؛ تا اینکه در شمال غربی استرالیا به جهت جنوب شرقی تبدیل می شود. در خرداد ماه، این سیستم از استرالیا به سمت شبه جزيرهی هندوستان حرکت می کند و جهت حرکت آن در استرالیا، شمال غربی است؛ ولی وقتی به جنوب آسیا می رسد، جهت آن شمال شرقی میشود
برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: ویژگی معماری ایرانی ، نور در معماری ایرانی
نسیم های دریا و خشکی:
چنانکه پیش از این مطرح شده در مناطق ساحلی، هنگام روز هوای روی خشکی گرمتر از هوای روی دریاست. این اختلاف دما باعث می شود هوای روی خشکی که گرم تر است بالا رود و هوای روی دریا به سمت خشکی آمده جای آن را بگیرد .این عمل باعث ایجاد نسیم در سواحل میشود
جریان هوا، هنگام شب که هوای روی دریا گرم تر از هوای روی خشکی است، برعکس انجام می شود و هوا از سطح خشکی به سمت دریا جریان می یابد .
نسیم های دریا و خشکی به وسیله ی فشار کلی جو و سیستم های باد تغییر می یابند. برای مثال، هنگامی که تودهی هوای کم فشار بر روی قسمت داخلی خشکی قرار می گیرد، حرکت هوا از قسمت های پر فشار سطح دریا به سمت خشکی باعث می شود در این منطقه ی ساحلی هنگام روز نسیم با شدت بیشتری جریان یابد. ولی هنگام شب، چون فشار هوای روی خشکی چندان افزایش نمی یابد، نسیم خشکی ملایم است.
بادهای محلی: در مناطق کوهستانی، اختلاف درجه حرارت موجب وزش بادهای محلی می شود. هنگام روزه هوای مجاور سطح كوهها گرم تر از هوای آزاد در جو میشود و به سمت بالا حرکت میکند. ولی هنگام شب، عکس این عمل اتفاق می افتد
بدین ترتیب، در مناطق کوهستانی بزرگ و دره ها، بادهای شدیدی می وزد. جهت این بارها هنگام روز از پایین به بالا و هنگام شب از بالا به پایین است . ( اقلیم و معماری – کسمایی – 82- 5)
باد های ایران
در ایران ابرهای باران زا از طرف دریای مدیترانه و اقیانوس هند می آیند. جریان باد دیگری هم از سمت شمال می وزد که با خود سرمای زیاد به همراه دارد. در جنوب ایران بادهای صحرائی عربستان می وزد که مانع تجمع ابرهای باران خیز در این منطقه می شود.
بادهای محلی نیز در هر ناحیه وجود دارد که از جهات مختلف می وزد. بعضی از این بادها مرطوب و خنک می باشند و بعضی گرم همراه با گرد و غبار هستند .
باد در پهنه اقلیمی ایران
ایران به 4 پهنه اقلیمی کلان تقسیم می شود (تصویر پائین )
و عوامل زیر در جهت وزش باد هر شهر و دیار موثرند:
الف). جهت های کلان وزش باد
ب). ارتفاعات طبیعی و مصنوعی
ج). دریاها و دریاچه ها و منابع آبی
د). میزان دما و تابش هر ناحیه
ه). نزولات آسمانی و درجه حرارت نواحی (بر اساس مطالعات نگارنده)
– بنابراین تعیین جهت بادهای هر شهر با توجه به موارد بالا متغیر است. برای تعیین جهت باد هر شهر عوامل بالا موثرند.
کارکرد باد
- افزایش دمای هوا
- تهویه
- افزایش رطوبت
- حرکت ابرها و …
معماری و باد
باد یکی از فاکتور های مهم اقلیمی است که در طراحی معماری (حوزه کلان و خرد) نقش ویژه ای دارد و برخورد صحیح و اصولی با آن باعث تامین آسایش حرارتی انسان و بهبود وضع زندگی وی می شود. و نهایتا باعث رشد و اعتلای معماری پایدار و همساز با اقلیم می گردد.
با نگاهی به گذشته های دور در معماری جهان می توان رد پایی از توجه به باد در معماری را یافت . بعنوان مثال کاربرد گنبد در ساختمان های روم و یونان که سبب تهویه سریعتر هوا می شود . هم چنین در معماری سنتی ایران نیز شاهد استفاده ی وسیع، معقول و متنوع از باد هستیم.
دکتر محمّد کریم پیر نیا در باب استفاده از باد چنین می گوید:
”ایرانیان که در خاستگاه و خانمان نخستین خود چشمه سارهای پاک و رودهای پرآب و هوای خوش و کشتزارهای زیبا داشتند، چون به ایرانشهر رسیدند، رخت افکندند و کوشیدند تا هرچه را در خاستگاه خود داشتند، در میهن تازه خود نیز پدید آورند. آبهای پاک را از دل کوهسارهای پربرف گرد آوردند و با کهریز و کنال به دشتهای فراخ آوردند و در پیرامون خانه های خود باغهای زیبایی به نام پردیس ساختند. بادهای خوش مزداداده را نیز رها نکردند و همچنان که به یاری کهریز آبهای پاک را به دست کشاندند هوای خوش را نیز با به کار گرفتن واتغربه خانه آوردند .
جایگاه باد در طراحی امروزی
ارزیابی جهت و شدت باد غالب در تقسیم بندی عملکرد ها و طراحی شهری اهمیت ویژه دارد . باد در انتقال صوت، آلودگی هوا و بو بسیار موثر است. لذا قسمت هائی از شهر که عامل تولید آلودگی های فوق می باشند، مانند فرودگاه ها، کارخانجات و محل دفن زباله نه تنها باید در خارج از شهر، بلکه در سمتی باشند که باد غالب منطقه ابتدا از سطح شهر عبور کند و بعد به این قسمت ها برسد (بررسی ابنیه اقلیمی معماری سنتی- قبادیان-1373 – ص 9)
استفاده از باد در طراحی محوطه و ساختمان نیز باید نقش تعیین کننده ای داشته باشد و باد باید به طور صحیح هدایت و کنترل شود. به عنوان مثال در اقلیم سرد باید جلوی بادهای سرد زمستانه سد شود و در اقلیم گرم باید از بادهای خنک حداکثر استفاده صورت گیرد. این کار با طراحی صحیح محوطه و فرم بنا امکان پذیر است. با قرار دادن درختان سوزنی برگ (مانند کاج و سرو)، بادشکن، پستی و بلندی زمین و یا ابنیه مجاور می توان جلوی باد مزاحم را گرفت و به همین طریق با استفاده از عوارض زمین، گیاه و ابنیه مجاور، می توان باد مطلوب و مساعد منطقه را به سمت دلخواه هدایت نمود.
– فرم بنا و محل قرارگیری بازشوها نیز باید با توجه به باد طراحی شوند. به طور کلی در اقلیم سرد باید ساختمان کاملا در مقابل باد سرد محافظت شود. فرم بنا باید به طریقی باشد که باد سرد حداقل اصطکاک با بنا را داشته باشد و به سرعت دور شود. در این قسمت از ساختمان باید از عایق حرارتی ضخیم و یا مصالحی که در مقابل انتقال حرارت مقاوم بود، استفاده نمود. همچنین باید از تعبيه بازشوهای بزرگ احتراز شود.
در اقلیم های دیگر نیز، ساختمان باید به همین طریق در مقابل باد مزاحم محافظت شود و برعکس فرم بنا باید به شکلی باشد که باد مطلوب را به راحتی به داخل ساختمان هدایت کند و بازشوهای بزرگ در ا مت باشند.
جهت تهویه داخل بنا، خصوصا در اقلیم گرم مانند مناطق جنوبی کشور، بهتر است تهویه دوطرفه باشد و جریان هوا از یک سمت وارد و از سمت دیگر و یا سقف اتاق خارج شود.
عوامل موثر در شکل و سرعت جریان هوا
- 1 جهت استقرار
- 2 خصوصیات خارجی
- 3 تقسیم فضای داخلی
- 4 کوران
- 5 کنترل بازشوها
- 6 تاثیر محوطه[1]
- جهت استقرار:
به منظور تعیین مناسب ترین جهت برای استقرار ساختمان در هر منطقه، باید به جهت بادهای منطقه نیز توجه نمود. برای استقرار مناسب ساختمان، ایجاد کوران در فضاهای داخلی برای ایجاد آسایش ضروری است. چگونگی وزش باد در هر منطقه عامل مهمی در تعیین جهت ساختمان محسوب می گردد . بنابراین در مرحله طراحی ساختمان و به ویژه هنگام انتخاب جهت قرار گیری ساختمان در سایت، نه تنها نوع اقلیم و چگونگی تابش آفتاب منطقه مورد نظر، بلکه جهت و سرعت وزش بادهای منطقه باید مورد توجه قرار گیرد.
- خصوصیات خارجی:
“در استقرار ساختمان در محوطه و نیز در جایگزینی بازشوهای ساختمان ، باید توجه داشت که ساختمان و بازشوهای آن ، در سایه یاد موانع رو به باد قرار نگیرند . افت سرعت باد بوسیله سطوح ناهماهنگ ، مثل ساختمانهای پراکنده ، دیوارها، حصارها، درخت ها و بوته ها شدیدتر می شود. خصوصیات خارجی ساختمان به خودی خود می تواند تأثیر زیادی در تولید فشار هوا داشته باشد . اگر جریان هوا با زاویه ۴۵ درجه به نمای ساختمان یوزد، یک دیوار یال مانند در انتهای پشت به یاد ساختمان ، یا بال جلو آمده یک ساختمان به شکل4، می تواند فشار باد را دو برابر تماید
[1] محمودی – پورموسی، ۱۵۰ : ۱۳۸۹
چنین تأثیر مشابهی را می توان با جلو آمدگی های رو به یاد لبه بام ، ایجاد نمود “[1]
- جهت استقرار پنجره ها و اثر آن در تهویه هوا
جریان هوا در داخل یک فضا بستگی به توزیع فشار در اطراف ساختمان، جهت ورودی، ابعاد بازشوها و اینرسی هوای محیط بیرون دارد. جهت پنجره از نظر تضمین توزیع یکسان حرکت هوا در فضا، حائز اهمیت است ، محل قرارگیری پنجره ها نسبت به جهت حرکت باد، تاثیر بسیار زیادی در چگونگی و نحوه تهویه در اتاق و ساختمان دارد به طوری که بهترین و ایده آل ترین شرایط تهویه زمانی به وقوع می پیوندد که پنجره ها در دو سمت ساختمان باشند، یعنی یک سری از پنجره ها در نمایی باشند که رو به باد است و بقیه پنجره ها در نمای پشت به باد باشند در این صورت تهویه طبیعی در ساختمان در وضعیت موثر و قابل استفاده و ایده آل قرار دارد. در اغلب موارد و در صورت وجود یک محور بین ورودی و خروجی اگر ورودی عمود بر جهت باد غالب باشد جریان هوا مستقیم به سمت خروجی هدایت میشود و تأثیر اندکی بر دیگر فضاهای اتاق دارد . زمانی که پنجره ها در دیوارهای مخالف قرار دارند، و باد غالب يصور ت 45 درجه به بازشوها میوزد، سرعت های بالاتر در درون فضا اتفاق می افتد[2].در یک فضا برای ایجاد حداکثر کوران، حتما لازم نیست که پنجره ها در نمای رو به باد و پشت به باد، کاملا روبروی هم و عمود بر جهت حرکت باد قرار داشته باشند. تهویه به بهترین حالت خود زمانی اتفاق میافتد که جهت حرکت باد در سطح پنجره مایل باشد مخصوصا مواقعی که ایجاد جریان هوا در تمام قسمتهای یک اتاق از اهمیت بالایی برخوردار باشد.
[1] کوئنگز برگر ، ۲۰۱ : ۱۳۸۵
[2] محمودی-پور موسی، ۱۵۲ : ۱۳۸۹
رون – جهت طراحی کلان بر اساس موارد اقلیمی معماری سنتی:
یکی از ویژگیهای خانه سنتی، شیوه سویابی فضایی آن است که معماران سنتی به آن، رون می گفتند. معماران ما بر پایه تجربیاتی که از ویژگی های آب و هوایی، تابش آفتاب
و سوی وزش باد و دیگر عوامل اور داشته اند به شیوه ای در سویایی خانه برای اقلیم های گوناگون ایران رسیده بودند. سه رون بنیادی در این باره عبارت بودند از:
۱- رون راسته ۲- رون اصفهانی ۳- رون کرمانی
- رون راسته :
این رون در راستای شمال شرقی – جنوب غربی می باشد. در شهرهای کانونی ایران مانند یزد و تهران، در جهرم و تبریز در شمال غربی ایران و در برخی شهرهای دیگر، خانه ها بر پایه رون راسته جهت یابی شده اند. این راستا نزدیک به راستای قبله می باشد.
شهر یزد از شهرهای کویری است که سویابی خانه در آن از اهمیت بسیار برخوردار است. در جنوب آن شیر کوه و در شمال آن کوه خرانک یا خرانق می باشد. مردم شهر رون شرقی – غربی را نکبت بار میدانند. چرا که بسیار ناسازگار با آب و هوا و تابش آفتاب آن جامی باشد. درون خانه در این راستا در زمستان، سرد و در تابستان گرم خواهد بود.
در گذشته بر این باور بودند که شهرهای پای کوه، دشواریهای گوناگونی برای باشندگانشان فراهم می آورند. برای نمونه شهر ری که در شمال آن کوه تبرک (بی بی شهربانو) بوده، به وباخیز بودن نام آور بوده است. از این رو تا کنون چند بار جای شهر دگرگون گشته است. شهر تهران هم در پای کوه البرز جای دارد و یکی از آلوده ترین شهرها است. دلیل مردم این بود که کوه، جلوی وزش باد و جریان هوا را می گیرد و هوای آلوده به جا می ماند.
- رون اصفهانی:
این رون در راستای شمال غربی – جنوب شرقی می باشد. در شهرهایی مانند اصفهان، تخت جمشید و استخر ؛خانه ها در این راستا ساخته شده اند.
- رون کرمانی:
این رون در راستای شرقی- غربی می باشد. شهرهایی مانند کرمان، همدان، آبادیهای آذربایجان غربی و در سرزمین آرارتوها و در خوی و برخی شهرهای دیگر، خانه ها در این راستا ساخ شده اند. در کرمان گاه توفان سیاه می وزد و اگر خانه ها در هر راستای دیگر جز رون کرمانی
ساخته می شدند، نمی توانستند در برابر آن ایستادگی کنن در همدان که کوه عباس آباد و کوه الوند در پیرامون آن هست خانه ها با این رون ساخته میشوند و اگر در راستای شمالی – جنوبی ساخته می شدند مردم در سوز و سرمای زمستان هرگز نمی توانستند تاب آورند.[1]
هرکدام از رونها از روی چهارپهلویی که درون یک شش پهلوی منتظم جای می گرفته می توانستند نشان دهند. به گونه ای که راستای شمال از میان دو گوشه (زاویه) روبروی هم این شش پهلو می گذرد.
[1] معماری ایرانی – غلامحسین معماریان –1397-135-138
نقش باد درمعماری سنتی ایران
الف). مستقیم :
- 1 بادگیر
- 2 خیشخان
- 3 بادخان
- 4 آسباد
- 5 بادخور
- 6 شباک
- 7 بازشو ها
- 8 خارخانه(سیستان و بلوچستان)
- 9 صورک
- 10 کلک
- 11 طارمه و شناسیل
- 12 ایوان – غلام گرد – تلار
- 13 بالا خانه- کندوج- کوتام
ب). غیر مستقیم
- 1 نقش ارتفاع در تهویه
- 2 کارکرد گنبد و عناصر طاقی در تهویه و وزش
- 3 کارکرد باد در مجموعه حیاط مرکزی
- 4 چینش فضائی متناسب با باد.
بادگیرها
بادگیرها سازه هایی هستند که از قرن ها پیش در مناطقی از خاورمیانه و مصر با آب و هوای گرم و خشک و گرم و مرطوب، به منظور جابه جایی و خنک کردن هوای ساختمان ها مورد استفاده قرار می گرفته اند. در واقع، کارکرد اصلی بادگیرها، هدایت هوای بیرون به داخل ساختمان، خنک کردن نسبی و برقراری جریان طبیعی هوا در محل کار و سکونت مردم در شهرها و نقاط مختلف بوده است. بادگیرها برای برقراری جریان هوا در آب انبارهای عمومی و خنک نگه داشتن آب در این آب انبارها نیز کاربرد داشته اند. ایران از جمله کشورهایی است که با توجه به نوع معماری و آب و هوای آن، به ویژه در شهرهای جنوبی و حاشیه کویر، از بادگیرها در شکل و اندازه های مختلف، بهره گرفته است.
بادگیرها دارای سطح مقطع های چهار ،شش و یا هشت وجهی بوده و در بعضی از موارد نیز دایره ای هستند.
بررسی معماری سنتی و بافت شهرها و روستاهای مرکزی، جنوبی و کویری ایران نشان می دهد که عواملی نظیر آب و هوای گرم و خشک یا گرم و مرطوب و وجود بادهای شدید فصلی، تأثیر به سزایی در ساخت و استفاده از بادگیرها داشته اند .آب و هوا و نوع اقلیم، از پدیده هایی است که انسان همواره در طول هزاران سال، با بهره گیری از تجارب خود، به نوعی با آن مقابله کرده است. شهرها، روستاها و مناطقی که در حاشیه ی کویر و نواحی گرم و خشک ایران قرار دارند به علت شرایط اقلیمی حاکم، ویژگی ها و ساختار معماری خاص خود را دارند که آفتاب سوزان روز، خنکی هوای شب، بارش اندک نزولات آسمانی همراه با تبخیر بسیار سریع، هوای خشک با رطوبت نسبی پایین، بادهای شدید، طوفان های شن و تفاوت دمای محسوس بین آفتاب و سایه، از جمله ی این ویژگی هاست.
تاریخچه بادگیرها در جهان
بادگیر همواره بعنوان یک سازه ستی جهت تهویه تعریف شده است که در سراسر خاورمیانه از کشور پاکستان گرفته تا شمال آفریقا با نام ها و فرم های مختلف دیده شده است[1]. بادگیر از زمانهای گذشته در نقاط مختلف ساخته می شده و ساختار و طراحی آن از جایی به جای دیگر فرق داشته است و از تنوع بیشماری برخوردار بوده است. آنچه مهم است اینست که علی رغم ساختارهای متفاوت همگی عملکرد واحدی دارند یعنی همه آنها بادهای غالب و مطلوب را به داخل فضاهای سکونتی انتقال می دهند.
بجز در ایران در کشورهای مصر، پاکستان، افغانستان، عراق و امارات متحده عربی بادگیر دیده شده است. ” تعداد اندکی بادگیر نیز بر فراز ساختمان های مناطق مدیترانه ای مانند سوریه، لبنان، فلسطین یا اسرائیل و یا در ترکیه و جزیره مزوپوتامیا دیده شده است”[2]. این عنصر معمارانه در مصر با نام ملکف شناخته شده است .
کاوش های باستان شناسان نیز تاکنون راه به جایی نبرده است چرا که در یافته های آنها از هر بناجز دیواره های پایینی و پایه های بنا، اطلاعاتی راجع به قسمتهای بالایی بناها بدست نمی آید و یا اینکه اطلاعات ناچیزی حاصل می شود. تنها شواهدی که می توان از آنها بهره جست شاید نقاشی های برجای مانده است که تعدادی از آنها تاریخچه استفاده از بادگیر در سایر کشورها را به قرنها قبل از میلاد مسیح میرساند.
“ساده ترین مثال درباره بادگیرها در میان سرخ پوستان موچیكای پرو یافت می شود. آنها با استفاده از بادگیرها خانه های خود را تهویه می نمودند. شاهد این مدعا یک کوزه گلی است که تصویری از آن خانه سه اشکوبه مجهز به بادگیرهای متعدد را نشان می دهد. این نمونه به نوبه خود دلیل مستندی بر وجود بادگیرهاست ولی عدم تداوم آن در صنعت ساختمان سازی کشور پرو در طول تاریخ موجبات تردید کردن بر این ادله را فراهم کرده است [3]
در نقشه های مصری متعلق به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد که روی پاپیروس ترسیم شده اند. یک نمونه بادگیر ترسیم شده است. در این نقشه ها دو بادگیر مثلثی دیده می شود که بر بالای خانه مجللی متعلق به پادشاهی جدید قرار گرفته اند. روف نیز اشاره کرده است که بادگیر با دو دریافت کننده باد در پشت سالن سلطنتی بابل (۶۰۰ ق.م) وجود داشته است .”کانسیت اولیه شبیه به بادگیر را میتوان منافذ ساده ای روی چادرهای “بدویین در سریلانکا” دانست که سازه این چادرها بدین ترتیب است که وزن چادر توسط یک قطعه چوب که از چادر بیرون زده است تحمل می شود و در حالیکه چادر برافراشته شده است و سمت رو به باد آن بسته است؛ منفذی کوچک در بالای آن وجود دارد که قادر است تا جریان هوا را به مرکز چادر هدایت کند .
یک نمونه بادگیر در نقاشی دیواره های مقبره تب- آمون از سلاطین میانه مصر دیده شده که به گفته روف شاید این عناصر همان راه پله های منتهی به پشت بام ها هستند؛ ولی گفته است که قطعا نمونه هایی که اوج سقف زاویه دار با دیوار خارجی تلاقی می کند به احتمال زیاد همان بادگیرها هستند.
[1] . یار شاطر -1367-368
[2] 1988 . 3 ,Roar)
[3] 44 ,1996 ,Malpen
تاریخچه بادگیرها در ایران
درباره پیشینه بادگیر باید گفت از اوایل سده سوم میلادی در آتشکده فیروزآباد نمونه ” نوعی” بادگیر یافت می شود، که البته گذرگاه آن ویران شده ولی آثار آن به جا مانده و نشان میدهد که بادگیر باد را می گرفته و آن را به راهرویی که گرداگرد گنبدها در اشکوب دوم میگشته می رسانده است، و سپس به زیر گنبدها و ایوان ها می برده است و ساختمان را خنک می کرده است.[1]
از قدمت و تاریخچه بادگيرها اطلا عات دقیق و جامع ای در دست نیست، ولی آن چه، مسلّم است با توجه به آشنایی ایرانیان باستان به خصوصیات جریان هوا و کاربرد بادگیرها از دیرباز، می توان به جرأت، اختراعشان را نیز به ایرانیان منسوب کرد. روزنتال، در پژوهش خود درباره ی پیدایش و گسترش بادگیرها، بر این باور است ، این سازه در ایران اختراع شده و در روزگار خلافت عباسیان ، ساخت آن محدود به منطقه بین النهرین بوده است، ولی با افزوده شدن اهمیت سیاسی و اقتصادی مصر در دوره ی حکومت فاطمیون، در آن منطقه رواج یافته است.[2]
یافتن پیشینه دقیق بادگیرها در آثار به جا مانده معماری کاری بس دشوار است چرا که در هر بنا اولین نشانه های تخریب در سقف و بویژه بادگیرها بروز می یابد. نمونه های کهن باقی مانده آن از قرن ۸ ه. ق به بعد موجود است و نمونه های قبلی تخریب شده اند. پیدا کردن شواهد معماری مبنی بر قدمت بادگیرها در ایران قبل از اسلام، یکی از دشواریهای باستان شناسان بوده است. در رابطه با ارگ بم و قدمت قبل از اسلام بناهایش باید عنوان کرد که تنها پایه های دیوارهاقدمت چند هزار ساله داشته و سایر بخشهای بناها همگی طی دورانهای مختلف مرمت و ساخته شده بود و لذا نمی توان قدمت بادگیرهای ارگ بم را که متأسفانه همگی تخریب شده اند به قبل از اسلام نسبت داد. [3]
[1] معماری ایرانی، معماریان – 1397- 559
[2] بادگیر شاهکار مهندسی ایران ، مهدی بهادری، 1387، 193
[3] . محمودی، مفیدی شمیرانی – 87
قدمت بادگیرهای موجود
از تاریخچه ی ساخت بادگیرهای موجود در ارگ بم، اطلاعات دقیقی وجود ندارد ولی با توجه به مدارک و مستندات موجود، قدمت آنها به دوران صفویه می رسد. بنای دیگری که در آن اثری از بادگیر بوده، مدرسه ی غیاثیه ی روستای خرگرد، از توابع خواف است که مربوط به دوره ی اسلامی می باشد.
مدرسه ی غیاثیه ی خرگرد، تنها اثر به جا مانده از شهر خرگرد قدیم است که آن را بین سال های ۸۴۶ – ۸۴۸ هجری قمری ساخته اند این بنا به فرمان خواجه غیاث الدین پیر احمد خوافی، وزیر شاهرخ بهادر تیموری و توسط دو برادر معمار به نامهای “قوام الدين” و “غياث الدین شیرازی، در دو طبقه با ۳۲ حجره ساخته شده و هشت تالار در گوشه ها، دو تالار بزرگ در طرفین باهشتی ورودی و با کاربری مسجد و مدرسه بنا گردیده است.
آب انبارهای جنک (۸۷۸ هجری قمری)، امیر چخماق یزد (قرن نهم هجری قمری)، ملاحسن فیروز آباد میبد (۹۴۰ هجری قمری)، محله ی بالای فیروزآباد میبد (۹۵۱ هجری قمری)، محله ی مصلای عتیق کوچک یزد (۹۵۷ هجری قمری)، باغ گندم یزد (۹۷۱ هجری قمری)، خانقاه فیروزآباد میبد (۹۷۴ هجری قمری)، شاه ولی تفت (۹۸۱ هجری قمری)، برسه ی تفت (۹۸۹ هجری قمری)، خواجه/ دودهنه ی یزد (۹۹۷ هجری قمری)، مال میر یزد (اواسط قرن دهم هجری قمری)، دروازهی مهریز (نیمه ی دوم قرن دهم هجری قمری)، دروازه ی شاهی یزد (نیمه ی دوم قرن دهم هجری قمری)، خلف باغ یزد (۱۰۲۵ هجری قمری)، چهار سوق یزد (۱۰۳۳ هجری قمری)، توده رکن آباد یزد (۱۰۳۹ هجری قمری)، پای برج یزد (۱۰۴۵ هجری قمری) و ابوالمعالی یزد (۱۰۴۷ هجری قمری) بناهای عام المنفعه ای با یک تا پنج بادگیر هستند .
منابع
مقاله بادگیر سیرجانی – خواجویی – 1397 – آرشیو دانشکده معماری دانشگاه شهید رجائی
