شاید برایتان عجیب و باورنکردنی باشد، اما قبل از اختراع صنعت چاپ توسط گوتنبرگ، ایرانیان در چاپ سنتی سرآمد بودند. چاپخانه های سنتی در ایران قدیم صنعت قلم کاری بودند با کمک قلم، بر روی پارچه های ابریشمی و پنبه ای شروع به طرح نقش می کردند. در ادامه این مطلب درباره چاپخانه سنتی بیشتر صحبت خواهیم کرد.
آشنایی با چاپخانه سنتی
در بدو پیدایش این صنعت کار نقش اندازی بر روی پارچه های پنبه ای و احتمالا ابریشمی با قلم صورت می گرفت و در واقع طرح، با هنر نقاشی بر روی پارچه پیاده می شد. نیاز به سرعت زیاد در تولید پارچه قلمکار باعث شد تا استفاده از قالب برای کلیه طرح‌ها و نقوش رایج شود و نام چیت سازی را به خود بگیرد. البته چیت سازی به طور کلی همان چاپ روی پارچه است و به عنوان یک غلط مصطلح معادل پارچه قلمکار به کار برده می شود.
برای سفارش طراحی سه بعدی ، سفارش طراحی روف گاردن و سفارش طراحی محوطه و فضای سبز به سایت هورنو مراجعه کنید.
تاریخچه چاپخانه سنتی قلمکاری
قلمکاری هنر ایجاد نقش بر روی پارچه است و کهن ترین قالب های نقش زدن روی پارچه که در ایران شناخته شده اند، سه قالب تراشیده از سنگ هستند. این قالب ها به همراه آثار سفالی سده های چهارم و پنجم هجری در حفاری های نیشابور کشف شده اند.
یکی از دلایل شکل گیری قلمکاری در ایران را موقعیت جغرافیایی آن می دانند. این سرزمین از یک سو به آسیای میانه و از سوی دیگر به دریای سیاه و مدیترانه دسترسی دارد و تبادلات و ارتباطات شرق و غرب از طریق آن امکان پذیر است. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که قلمکار و قلمکارسازی از دوره ایلخانی در ایران مرسوم بود چرا که با ورود کالاهای چینی به ایران به ویژه در زمان مغول تقاضا برای کالاهای منقوش به سبک چینی در ایران افزایش یافت. نساجان و نقاشان ایرانی به تقلید از این طرح ها روی آوردند و به این ترتیب پارچه قملكار که تا آن زمان به صورت محدود وجود داشت شکل منسجم تری به خود گرفت و با همكاری هنرمند و صنعتگر ایرانی تكامل و توسعه یافت.
انواع طرح ها و نقوش چاپخانه سنتی
از جمله نقوشی که در هنر قلمکاری مورد استفاده قرار گرفته‌است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه‌های صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویر شعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه‌ها، داستان‌های کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه‌های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستان‌های حماسی عاشورا.
قالب چاپ قلمکاری (چیت سازی) را از چوب درخت گلابی و زالزالک می‌سازند چون نسبت به سایر چوب‌ها محکمتر و قابلیت انعطاف‌پذیری بیشتری دارند. از عملیات مهمی که چوب را به شکل قالب مورد استفاده در قلمکاری درمی‌آورد می‌توان طرح‌ریزی و اسکله کاری را نام برد که تماماً با دست به وسیله استادان مجرب و هنرمند انجام می‌گیرد.
اما در کنار قلمکاری، با اختراع صنعت چاپ نخستین چاپخانه های سنتی در ایران دایر شدند.
چاپی از هند به اسكندریه میرفت. كشفیاتی كه در آثار باستانی مصر شده نشان می‌دهد كه چیت تا سدة چهاردهم به بازارهای آنجا وارد می‌شده است. در دوره ساسانیان چاپ روی پارچه در ایران یافت وروشهای نوینی در تزیین پارچه های ابریشمی‌وكتانی وابریشمی‌ابداع گردید.
امروزه به طور کلی سه طریقه در فن چاپ معمول است:
- چاپ حروفی یا برآمده
- چاپ همسطح
- چاپ گود یا گراووری
این تقسیم بندی بر حسب این است که نقوشی که از روی آنها چاپ می‌کنند نسبت به “صفحۀ چاپ” (صفحۀ حامل نقوش) برآمده یا با آن همسطح یا در آن کنده شده باشد. چاپ حروفی یا چاپ سربی (به مناسبت جنس حروف چاپ) یا چاپ برآمده را در آغاز ورود فن چاپ به ایران، به نام اروپائی آن تیپوگرافی یا طیپوگرافی نیز می‌گفتند. در طریقۀ چاپ حروفی، نقوشی که اثر آنها باید بر صفحۀ کاغذ چاپ شود، بالاتر از زمینۀ صفحۀ چاپ قرار دارد و مستقیما با کاغذ تماس پیدا می‌کنند.
اولین چاپخانۀ عربی و فارسی در ایران ظاهراً در اوایل قرن 11 ﻫ.ق (شاید از حدود 1020 ﻫ.ق تا 1030 ﻫ.ق) بوسیلۀ کشیشان کرملی در دیر آنان در اصفهان دایر گردید، و به بصمه خانه معروف شده بود. لفظ باسمه یا باصمه، که بعد در ایران به صورت باسمه هم نوشته شد و در نزد ترکان عثمانی و ترکان شرقی معمول بوده از عهد مغول به کار رفته است و مغولان تصویر پادشاهان مغول را بصمه می‌گفتند.
خود ایرانی ها سالیان دراز توجهی به مطبعه نداشتند و اگر هم گاهی صحبتی از آن میرفت (چنانکه شاردن در سیاحتنامۀ معروف خود گفته است)، از مرحلۀ حرف تجاوز نمی‌کرد، تا آنکه ظاهراً در سلطنت فتحعلی شاه اولین چاپخانۀ “طیپوگرافی” تحت حمایت و تشویق عباس میرزا ولیعهد در تبریزدایر شد و شخصی به نام آقا زین العابدین تبریزی رسالۀ فتحنامه را که ظاهراً نخستین کتاب فارسی است که در ایران با حروف عربی طبع شده است به چاپ رسانید (1233 ﻫ.ق) همچنین عباس میرزا در حدود 1240ﻫ.ق میرزا جعفر تبریزی را به مسکو فرستاد تا یک دستگاه چاپ سنگی بیاورد و آن صنعت را نیز بیاموزد، و او دستگاهی به تبریز آورد ودایر نمود.
جمع بندی
تولید طرحهای رنگی ونقوش روی پارچه به وسیله باسمه یا قالب ظاهرا در سدة چهارم بیش از مسیح در هند بوجود آمده است. در كارنامه های چینی نوشته شده است كه پارچه های چاپی از سال 140 پیش از مسیح از هند به چین آورده شد. در سلطنت فتحعلی شاه اولین چاپخانۀ “طیپوگرافی” تحت حمایت و تشویق عباس میرزا ولیعهد در تبریزدایر شد. همچنین عباس میرزا در حدود 1240ﻫ.ق میرزا جعفر تبریزی را به مسکو فرستاد تا یک دستگاه چاپ سنگی بیاورد و آن صنعت را نیز بیاموزد، و او دستگاهی به تبریز آورد و دایر نمود.
