در طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی آمده است که، مکان شفابخش(بیمارستان شفابخش) مکانی است که تاثیرات مثبتی از جمله امیدبخشی، آرامش، آسایش و در نهایت شفابخشی که هدف نهایی بر ساکنان خود و از جمله کودکان بیمار می باشد بگذارد و برای ایجاد این تاثیرات چنین مکانی باید دارای ویژگی های سرزندگی، امید، خوانایی، امنیت، نوع دوستی، مشارکت، ارتباط و … باشد. برای ایجاد این ویژگی و صفات در مکان با ایجاد طبیعت و معماری شفابخش مانند باغ، فضاهای گفتگو، فضاهای رنگی، خلوت و … که میتوان در هر یک از ده عرصه تصمیم گیری معماری فضای درمانی راهکارهایی را پیشنهاد داد.
محیط های درمانی مانند هر فضای معماری دیگر، شامل فضاهای بسته و فضای باز (طبیعت) میباشد. همانطور که می دانیم معماری هم در فضای بسته و هم باز دارای ظرفیت هایی می باشد که به معمار کمک می کند تا با استفاده از آنها به هدف خود که در اینجا شفابخشی کودک است دست یابد.
فضای باز (با عنوان طبیعت و شفابخشی که در ابتدای فصل به آن اشاره شد) شامل فضاهای طبیعت مثل باغهای شفابخش که فضاهای بازی، خلوت، مشارکت و معابر و راهها و … می باشد.
و فضای بسته (معماری و شفابخشی) شامل فضاهای درمانی و تشخیصی، خواب (بستری)، ادرای، خدماتی رفاهی و تاسیسات و پشتیبانی
برای خواندن مطالب مربوط به معماری مدرن لینک روبرو را کلیک کنید: معماری مدرن پل
طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی، می تواند تاثیرات قابل توجهی بر نحوه عملکرد، سلامتی و الگوهای رفتاری کاربران بیمارستان داشته باشد. بعد عملکردی معماری مراکز درمانی، شاخصهای میباشد که مباحث طراحی محیطی و کیفیات فضایی این بخش را تحت الشعاع خود قرار می دهد.
درمان و مراقبت های پزشکی نمی تواند جدا از معماری محیط درمانی درنظر گرفته شود. محققان برآنند که معماری نامناسب مراکز درمانی نه تنها بر روند بهبود تأثیر ندارد. بلکه باعث ادامه رشد بیماری نیز می شود. چنان که می توان اذعان نمود تاثیرات محیط معماری، بخشی از پروسه درمان محسوب می شود. نگاهی به تاریخ جهان حاکی از توجه ویژه به صور مختلف محیطی، طبیعت و هنر در پروسه درمان می باشد. برای قرنها در یونان باستان، بیماران در معابد خدای درمان اسکلیپیوس در حضور طبیعت، هنر نمایشی و موسیقی درمان می شده اند. در چین باستان نیز پنج عنصر از طبیعت یعنی آتش، زمین، آب، چوب و فلز اساس درمان بوده است. در سده گذشته به علت نیاز مبرم به تخت های بیمارستانی، کمیت بر کیفیت محیطی این فضاها غلبه نمود به طوری که بیمارستانها به گونه ای طراحی می شده اند که تعداد زیادی بیمار در یک اتاق بزرگ درمان شوند.
پژوهش ها نشان میدهد که ایجاد انعطاف پذیری بالا، امنیت، صمیمیت و آرامش در محیطهای درمانی که حضور در آن منجر به اضطراب و هراس در مراجعین می گردد، علاوه بر آن که بر غنای مجموعه خواهد افزود، دغدغه های ناشی از حضور کاربر در محیطی ناآشنا و غیر خانگی را نیز برطرف می نماید.
معماری شفابخش، بر یک فرآیند مستمر به منظور ایجاد یک محیط کالبدی که هم از نظر جسمی و هم روحی که، به بهبود بیمار کمک کند، دلالت دارد.
در رویکرد طراحی عملکردی مراکز درمانی، از بیمارستان تحت عنوان محیط درمانی یاد می شود و تعریف اولیه آن عبارت است از مکانی که صرفا درمان در آن صورت می پذیرد. در حالی که محیط شفابخش به مکانی اطلاق می شود که دارای فاکتورهای سلامتی محیطی در دو بعد فیزیکی و متافیزیکی بوده و بتواند بواسطه بهره گیری از عوامل محیطی و جنبه های هنر و معماری، بهبود بیماران را تسریع و کیفیت درمان را ارتقاء بخشد. طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، محیطی سالم می باشد که از نظر فیزیکی، اجتماعی و روان شناختی بر سلامت انسان تأثیر گذار باشد. مهمترین گام در طراحی محیط شفابخش کاهش استرس های محیطی است. بررسی ها نشانگر آن است که استرس و عوامل روحی روانی پروسه درمان را تحت شعاع خود قرار داده و به تأخیر می اندازد. همانگونه که اینگام و اسپنسر (۱۹۹۷) در پژوهشی دریافتند که بهره گیری از نور مناسب، مبلمان زیبا و راحت در کنار کالبد فیزیکی و معماری بنا، در کاهش میزان استرس بیماران مؤثر است.
با این فرض می توان نتیجه گرفت که یکی از ابعاد مهم محیط شفابخشی جنبه متافیزیکی آن می باشد. از طرفی محرکهای محیطی متفاوت هم چون نور و رنگ بر الگوی رفتاری و سلامتی بیماران تأثیر گذار می باشند به طوری که می توان گفت محیط فیزیکی در ایجاد استرس و پریشانی در محیطهای درمانی تأثیر ویژهای دارد، که در قسمت قبل به آن اشاره شد. پس می توان بعد دوم از طراحی محیط شفابخش را توجه به جنبه های فیزیکی محیط نامید. از تحقیقات انجام شده میتوان اجزا یک محیط را به واسطه آن بتوان روند بهبود را تسریع بخشید به طوری که هم نیازهای بیماران و هم کارکنان در آن و در راستای یک هدف مشترک یعنی کیفیت پروسه بهبود. در ادامه فاکتورهای مهم در طراحی محیط شفابخش توضیح داده خواهد شد.
بعد متافیزیکی محیط (بعد اجتماعی و روانی محیط)
در قالب شش فاکتور، ارتباطات، حس کنترل، ازدحام، معانی سمبلیک، خوانایی و خلوت بررسی می شود.
ارتباطات
مقوله ارتباطات در طراحی مراکز درمانی بایستی از دو حيث ارتباطات اجتماعی و ارتباط با طبیعت مورد بررسی قرار گیرد. به طوری که جنبه اجتماعی روانی این ارتباط به تماسهای اجتماعی بیماران با یکدیگر و کارکنان اطلاق می شود. طراحی اتاق های روز، غذاخوری های مشترک، وجود باغ برای پیاده روی بیماران، مخصوصا در بیمارستان هایی که طول دوره درمان بیشتر است امکان ارتباط را بدون برهم خوردن خلوت شخصی بیماران فراهم می آورد. ایجاد شرایط محیطی برای حضور خانواده ها مخصوصا در بیمارستانهای کودکان هم چون طراحی مراکز خانواده، در نظر گرفتن امکانات حضور خانواده در اتاق در حین طراحی از اهمیت ویژه ای برخوردار است به طوری که به طور قابل توجهی اضطراب بیماران کاسته شده و بر روند بهبود تاثیرگذار می باشد.
ایجاد فضاهایی چون اتاقهای روز، فضاهای حضور خانواده، اتاقهای استراحت کارکنان، استفاده از المان های طراحی داخلی هم چون مبلمان مناسب با چیدمان مناسب در راستای افزایش ارتباطات
برای خواندن مطالب مربوط به معماري مدرن لینک روبرو را کلیک کنید: معماری مدرن داخلی ، معماری مدرن در اروپا
حس کنترل در طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی
کنترل به قدرت و توانایی شخص در اثرگذاری بر موقعیتها و تصمیم گیری وی در مورد آنچه برایش اتفاق می افتد، اطلاق می گردد به طوری که عدم کنترل بر محیط به دلایل روان شناختی اثرات منفی بر روی سلامت کاربران آن محیط دارد.ایجاد امکاناتی برای کنترل روشنایی، گرما و سرمای اتاق، کنترل تلویزیون، موسیقی، امکان استفاده از وسایل شخصی و دارای مقیاس مخصوص کودکان، ایجاد حریم و خلوت برای بیماران.
ازدحام
ازدحام بر ۲ دسته است:
1- ازدحام و شلوغی ناشی از حضور افراد ترا کم عملکردی
۲- ازدحام فضایی- ترا کم فضایی
ترا کم عملکردی و فضایی هر دو ناشی از توزیع نامناسب کاربران و مخاطبان در حوزه فعالیت، جانمایی نامناسب حوزه رفتاری، طراحی داخلی نامناسب، بهره گیری از مواد و مصالح انتشاردهنده صوتی (در صورت وجود ازدحام و شلوغی و عدم وجود مصالح جاذب صوت، سر و صدای ایجاد شده، چندین برابر خواهد شد) و یا حاصل وسعت کم مجموعه می باشند ازدحام با احساس عدم کنترل بر محیط همراه است؛ و تحت تأثیر ادراک فرد از میزان کنترل بر محیط ناشی می گردد.
معانی سمبلیک
تجربه بستری شدن در یک محل نا آشنا همچون بیمارستان خود از بزرگترین منابع استرس محیطی می باشد. یکی از مهمترین فاکتورهای یک محیط شفابخش مخصوصا در مراکزی که کودکان با طول دوره درمان طولانی نگهداری می شوند شباهت محیط درمان به خانه می باشد تا تصور حضور در فضای بیمارستانی در دیدگاه بیمار شکسته شود.
با استفاده از المان های طراحی همچون مبلمان و رنگ می توان از مزایای شباهت محیط به فضاهای آشنای بیماران همچون خانه بهره برد.
خوانایی
بیماران به دلیل بیماری قادر به دریافت و تحلیل اطلاعات دقیق محیطی نمی باشند و در نتیجه بواسطه همین سردرگمی استرس محیطی بر آنان غلبه مینماید. در اینجا یک مفهوم بسیار مهم محیطی تحت عنوان مسیریابی و خوانایی فضا مطرح می شود. اولین فضایی که بیماران در بدو ورود به بیمارستان با آن در ارتباط است، تأثیر زیادی بر نگرش آنان نسبت به فضا و ارتباط برقرار کردنشان با محیط دارد. مبحث خوانایی در بیمارستان کودکان از اهمیت ویژهای برخوردار است. تشویق به حضور در فضاهای اجتماعی بیمارستان چون اتاق های بازی جز خوانایی فضا برای کودک به شیوه دیگری تفسیر نمی شود. اولین چیزی که کودک از فضای بیمارستان درک می کند سایت مجموعه، ورودی و فرم ساختمان است که اگر هندسه جذاب و دلپسندی داشته باشد اولین قدم موفق به سوی طراحی فضایی مورد قبول کودکان برداشته شده است.
اصلی ترین و اساسی ترین بخش عمومی بیمارستان کودکان که نقش اساسی در بالابردن روحیه، القاء حس اعتماد و اطمینان و ایجاد جو صمیمی بر عهده دارد لابی بیمارستان است. ورودی و لابی شاخص و دعوت کننده، استفاده از رنگ و مصالح برای مسیر یابی، استفاده از فضاهای مکث.
خلوت
خلوت، توانایی کنترل افراد یا گروهها بر تعامل دیداری، شنیداری و بویایی با دیگران است. خلوت همچنین توانایی کنترل تعامل اجتماعی، حق انتخاب و امکان تعامل اجتماعی دلخواه فرد نیز تعریف گردیده است. می باید این مطلب را مورد نظر داشت که نوع و میزان خلوت، به الگوی جاری فعالیت با درمان است و زمینه های فرهنگی و همچنین شخصیت و توقعات فردی از فضا وابسته است. دیوار، جدا کننده ها، پرده و نشانه گذاری های نمادین برای تعیین قلمرو مکانی و تعیین فاصله ها، همگی روشهایی است که برای تأمین خلوت نزد طراحان معماری داخلی می توانند مهم تلقی شوند. از منظر آلتمن یکی از دلایل اصلی نارضایتی از محیطهای درمانی عدم تأمین سطح مطلوبی از خلوت است.
بعد فیزیکی طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی
در قالب هشت فاکتور، نور، صدا، رنگ، شکل و فرم، طراحی خارجی، طراحی داخلی و دید و منظر بررسی می شود:
نور، طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی
تابش آفتاب و نور دیگر عامل تأثیر گذار بر بهبودی تابش آفتاب می باشد. ابوعلی سینا در درمان برخی از بیماری ها از تابش و یا عدم تابش آفتاب بر محیط پیرامون بیمار استفاده کرده است. از جمله در درمان بیماری صرع که بهتر دیده است بیمار را از تابش مستقیم آفتاب دور کند تا بیمار در فضایی بسته طول درمان خود را طی کند. همچنین در درمان بیماری هایی مربوط به گوش و شنوایی نیز از ماندن بیمار در محیطی که در معرض مستقیم تابش آفتاب هست، باید جلوگیری شود . در مواقعی نیز بهتر است برای درمان، بیمار در محیطی باز و در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار گیرد، امروز نیز محققان به تأثیر آفتاب بر محیط درمانی پی برده اند ، و تأثیرات مختلف آن را بررسی کرده اند به طور مثال: آنها بر این باورند که تابش آفتاب در مراکز بهداشتی درمانی در فصول مختلف بسیار مطلوب است . علاوه بر بازدهی انرژی تأثیر اولیه آن تقویت کردن ریتم های شبانه روزی است که ثابت شده در روند بهبودی تأثیر بسزایی داشته است و یا افرادی که در اتاق هایی با نور روشن و آفتابی بستری هستند ، مدت زمان کوتاه تری را نسبت به افرادی که در اتاق های بدون نور کافی بستری می باشند ، در بیمارستان سپری میکنند.
در مواردی از دستورات طب، تعدیل نور محیط برای درمان برخی از بیماریها ذکر شده است مانند تعدیل نور فضا در درمان بیماری قرانیطس که جرجانی برای درمان آن به استراحت بیمار در فضای با هوای خوب و معتدل در تاریکی و روشنی توصیه می کند .گاهی کاهش شدت نور اهمیت دارد و طبیب از طریق تاریکی به درمان بیمار می پردازد مانند بیماری چشمی رمد که ابن سینا در علاجش نور را منع می کند و مسکن تاریکا را توصیه می نماید.
در طب سنتی ایران تأثیر نور و رنگ بر سلامتی و درمان افراد از اهمیت خاصی برخوردار است و در آن توصیه هایی وجود دارد که ابعاد و جهت قرارگیری پنجره به عنوان وسیله و ابزاری برای عرضه نور روز در ساختمان را متذکر می شود. طبیبان جهت شرق و شمال را بهترین وجه برای بازشوها بر می شمارند و بزرگ بودن بازشوها را برای مساعد شدن هوا و توصیه می کنند . البته باید این را بیان کرد که در معماری جهت جنوب به عنوان بهترین جهت برای بهره گیری حداکثر از نور مد نظر است اما توجه طب به جهت شرق شمال برای پنجره علاوه بر جهت بهره گیری از نور خورشید، استفاده از بادهای مطلوب است چرا که در طب سنتی این اعتقاد وجود دارد که بادهای جنوبی در اکثر سرزمین ها گرم و مرطوبند و بر سلامتی تأثیر سوء دارند، اما بادهای شمال و در درجه دوم بادهای شرق در بیشتر سرزمین ها هوارامساعد می کند.
در تحقیقی توسط سازمان معماری و محیط زیست انگلستان، از بیماران خواسته شد که تجارب و خاطرات نامطلوب خود را از بیمارستان بیان کنند؛ بیماران در توصیف آن چه از آنها خواسته شده بود از این کلمات استفاده کردند: گیج کننده، کسل کننده، بدون پنجره، راهروهای طویل، پر سر و صدا، کم بودن نور طبیعی، نور ضعیف، کم خوابی، انزوا، حساسیت به نور (ورود نور مسقیم به داخل) . ملاحظه می شود که بیشتر خاطرات نامطلوب بیماران به نحوی با نور مرتبط بوده است. (احدی و مهدی زاده سراج ۱۳۹۱, ۱۵۴)
نور مناسب در طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی چه ویژگی هایی دارد؟
عوامل مهم در ایجاد یک محیط شفابخش در رابطه با نور شامل: جهت گیری صحیح ساختمان، شکل مناسب پنجرهها، کنترل تابش خیره کننده، تعیین مقدار مناسب نور روز، تشعشع رنگ و درجه حرارت و تعادل بین نور الکتریکی و روشنایی روز می باشند.
جهت گیری صحیح ساختمان در طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی
در ساختمان بیمارستان، جهت گیری ساختمان بخش عمده ای از تصمیم گیری در فرآیند اولیه طراحی است. در واقع، می توان آن را به عنوان بالاترین اولویت در طراحی یک بیمارستان پایدار و شفابخش در نظر گرفت. متأسفانه، مطالعات موردی نشان میدهد که اكثر طراحان محیطهای درمانی برنامه ریزی فیزیکی را به عنوان اولویت اصلی در مراحل اولیه طراحی بیمارستان در نظر می گیرند، تصمیم در مورد جهت گیری ساختمان متعاقبا سایر جنبه های کالبدی را تحت تأثیر قرار میدهد. جهت گیری ساختمان به طور مستقیم بر طراحی پنجره ها تأثیر می گذارد و طراحی پنجره نیز بر کیفیت نور روشنایی روز (خیره کنندگی تابش و توزیع پرتوهای تشعشع نور) و دید بصری به خارج (استفاده بهینه از مناظر اطراف مؤثر است. در عین حالی که توجه به این دو عامل در ایجاد محیطی پایدار و شفابخش مهم است.
شکل مناسب پنجره ها:
در رابطه با طراحی یک محیط شفابخش با نور، پنجره دارای اهمیت بسیاری است. پنجره ها دو مزیت را ایجاد می کنند: ۱- بهره مندی از نور روز ۲- دید بصری مناسب
مطالعه ای تجربی در بیمارستان های مالزی این نتایج را آشکار ساخت: در بررسی اتاق های بستری چهارتخته دو نوع مکان یابی برای پنجره مورد مطالعه قرار گرفت: گروه اول که پنجره های آن به صورت متقارن و متعادل بود؛ یعنی دو قاب پنجره در دو طرف یک دیوار وسطی به صورت متقارن و در گروه دوم: چهار قاب پنجره در وسط به صورت متمرکز قرار داشت . با بررسی رضایت مندی بیماران از نور و دید پنجره چه در حالت نشسته و چه خوابیده نوع اول (یعنی متقارن و متعادل ترجیح داده شد .همچنین در نوع اول دو بیمار نور بهتری را دریافت می کردند؛ یعنی نسبت یک به دو در حالی که در نوع دوم یک بیمار وضعیت بهتری داشت یعنی نسبت یک به چهار یکی دیگر از جنبه هایی که در مورد پنجره ها مورد توجه می باشد، توزیع نور روز در محیط است که میتوان با اندازه گیری درخشندگی، توان توزیع نور را مورد مطالعه قرار داد. نتیجه این مطالعات نیز پنجره نوع اول را ارجح دانست به لحاظ ابعاد نیز لازم است تا پنجره به اندازه کافی بزرگ باشد ولی سطح آن از ۲۰٪ سطح دیواری که دارای پنجره است، بزرگتر می باشد.
صدا، طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی
در کتاب قانون ابوعلی سینا به تأثیر صدا بر روند بهبودی بیماران پرداخته شده است ، چنان چه در جایی آمده «شنیدن صدای بلند یا حتی متوسط درد را افزایش میدهد و در جایی دیگر برای بهبودی بیماران کم خواب و نا آرام آمده که بیمار : «به آواز های نازک و لذت آور که آدم را پکر نمیکند گوش بدهد و هم به صدای شرشر آب و خش برگ درختان» در روند درمانی سوء مزاج بهتر است ، در محیط پیرامون بیمار تنها اصوات آهسته وجود داشته باشند .
بخش اعظم آلودگی صوتی ناشی از همجواری های نامناسب و نزدیکی به خیابانهای پرتردد که تاثیراتی همچون خواب های نامنظم و پریشان، افزایش فشار خون و ضربان قلب که حاصل آلودگی صوتی در بیمارستانها دارد. آلودگی صوتی نیز تحت عنوان منبع استرس محیطی مزمن در مراکز درمانی خوانده میشود. با کم کردن منابع آلودگی همچون انتخاب مصالح جاذب صدا پروسه درمان بهبود خواهد یافت.
رنگ، طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی
زندگی انسانها تحت تأثیر ارتباطات با محیط اطراف است. یکی از عناصر مهم در ایجاد ارتباط، رنگ ها می باشند رنگ ها انرژی هایی هستند که از طریق امواج منتقل می شوند و گیرنده های نور در شبکیه چشم، این انرژی ها را به احساس رنگ توسط مغز تبدیل می کنند. به معنای واضح تر، رنگها رمزهایی هستند که به راحتی شبیه سازی و درک می شوند.
رنگها از راههای مختلف بر زندگی انسانها تأثیر می گذارد و نقش کلیدی را در مکانهای مختلف به عهده دارد. از مهم ترین عناصر دیداری از نظر بار احساسی و عاطفی به شمار می آیند. از رنگها به عنوان شفادهنده بیماری ها، ایجاد کننده تغییرات مثبت در فکر و ذهن و جسم، به نمایش در آوردن شخصیت انسانها جهت تنظیم اهداف شغلی و ارتقاء مهارتهای ارتباطی استفاده میشود. ( درگاهی، حسین، رجب نژاد، زینب ۱۳۹۳, ۲۰)
در قرن ششم قبل از میلاد اورفیس پایه گذار یک مدرسه، متافیزیک در یونان، برای اولین بار توانست از ارتعاش رنگ و نور بعنوان ابزار شفا و معالجه بیماران استفاده کند. رنگ سبز به عنوان رنگ حرفه پزشکی در لباس و پوشش کارکنان اتاق عمل، مبلمان بیمارستان و وسایل و تجهیزات پزشکی در سال ۱۹۸۴ برای اولین بار در بیمارستان شهر سانفرانسیسکو معرفی شد که تاکنون به عنوان یک عامل رنگ درمانی در فرهنگ سازمانی بیمارستانها ورود پیدا کرده است. (همان، ۲۰)
از دیر زمان تاکنون نیز اثرات روحی و روانی رنگها در افراد مختلف مورد توجه متخصصین رنگ درمانی قرار گرفته است؛ به طوری که هم اکنون مشخص شده است جایگزینی نامناسب رنگها در مکان های خاص و به کارگیری نادرست آن در محیط اطراف انسان ها، صدمات روحی شدیدی به این افراد وارد می کند. (همان، ۲۰)
پژوهش ها نشان میدهد رنگها بطور مستقیم بر رفتار انسانها تأثیر می گذارند. به طور مثال، رنگ آمیزی دیوارها، البسه و پارچه در فضاهای درمانی بر روی پاسخ بیماران به درمان تأثیرگذار است. بیمارستان ها نیز بعنوان محل درمان بیماران، باید از نظر فیزیکی در تسکین آلام بیماران و ایجاد آرامش در همراهان آنها نقش تعیین کننده ای ایفا کند.
مواد و مصالح در طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی
در طب سنتی طبیعت مصالح ساختمانی یکی از موارد مورد توجه در زمینه محیط مصنوع می باشد و این اعتقاد وجود دارد که مصالح برحسب مکان و میل سازنده تغییرپذیر است. به طور کلی پیشنهادی که طب در ارتباط با مصالح بنایی داده است، خشک و بی رطوبت بودن آنهاست . دلیل خشک بودن مصالح عدم پذیرش رطوبت می باشد. این موضوع در اماکن درمانی اهیمت بیشتری پیدا می کند. به عنوان مثال برای ساخت حمام های سنتی که به عنوان مکانی جهت حفظ سلامتی و درمان بیماری ها مورد استفاده بود، حکیم کرمانی استفاده از سنگ سخت در کف حمام را توصیه کرده است و دلیل توصیه به استفاده از سنگ را چنین بیان کرده است: «زمین حمام باید سنگ سخت باشد تا عفونت قبول نکند و آب در آن نفوذ نکند و نماند پس اگر ساروج با آجر باشد آب در آن نفوذ کند و متعفن شود و بخاری که از آن برمی خیزد و متعفن است» .علاوه براین براساس طب سنتی مصالح ساختمانی هر کدام دارای طبع گرم و سرد و مزاج خاص بوده و به همان نسبت در روح و روان و جسم و نوع شخصیت آدمی اثرگذار هستند. برای ایجاد سازگاری با سردی و گرمی هایی که براثر پرتوهایی که از محیط به بدن می رسد، ساختمان ها نیز باید از مواد و مصالحی ساخته شوند که طبیعت آن تعديل کننده مزاج موقعیت ساخت و مزاج افراد باشد به عنوان مثال استفاده از فلزاتی مانند نقره، روی، آهن، آلومینیوم و چدن که همگی دارای مزاجی سرد می باشند در اسکلت و مبلمان برای سلامتی انسان مضر است .
مطاب پیشنهادی:طراحی بیمارستان | تیپولوژی بیمارستان
شفابخشی خاصیتی است که طی آن سلامت روان تأمین شده و به کاهش استرس و افزایش تجدید قوا می انجامد. همچنین اصطلاحی است که به طور مکرر برای مناظری به کار رفته که آسایش را ارتقا داده و به حفظ سلامت کمک می کند و آنالیز آنچه که روی بازدید کننده تأثیر می گذارد از اهداف آن است.
ارتباط میان منظر و سلامت برای مدت طولانی در فرهنگ ها و جوامع مختلف مورد توجه بوده است. حضور عناصر طبیعی و مصنوع در مناظر به کمک حواس پنجگانه، ادراک محیط را بر انسان ممکن می سازد. این عقیده که مشاهده آب، سبزه، شنیدن آوای حاصل از عناصر طبیعی (حرکت آب و آوای پرندگان)، استشمام رایحه گیاهان و گلها و محرکهای چشایی و لامسه، پنج حس را تحت تأثیر قرار میدهد و با تمرکز آن می تواند بر کاهش استرس مؤثر باشد، در آسیای اولیه ( چین، یونان و فرهنگ های رومی) نیز مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. منظر شفابخش در گذشته شامل خلوت معنوی و مناظر زیبای طبیعی بوده، در حالی که اخیرا این اصطلاح کنار گذاشته شده و فقط برای درمان و در بیمارستان و درمانگاه استفاده میشود. (نیلی, سلطان زاده و نیلی ۱۳۹۱, ۶۶)
مناظر شفابخش اماکن دسترسی بیماران، خانواده ها و کارکنان به طبیعت را با هدفی والاتر از طراحی صرف فضای سبز معمول دارد. از اهداف آن، توسعه درمان، ترمیم و کاهش روزهای بستری در بیمارستان است به طوری که ضمن افزایش کیفیت درمان، با کاهش طول دوره درمان و حتی تزریق آرام بخشها توجیه اقتصادی نقش به سزایی ایفا می کند. (شامقلی و دیگران ۱۳۹۰, ۳۵)
مطالعات صورت گرفته نشان میدهد که مشاهده مناظر طبیعی (محرک وجه دیداری و بصری) و در معرض عناصر طبیعی قرار گرفتن (محرک حس لامسه، بویایی، شنیداری می تواند عوامل تنش زای روانشناختی را کاهش داده و رفاه بیولوژیکی را افزایش دهد، همچنین سبب بهبود اضطرابهای درونی شود. بسیار تأکید شده است که مناظر خصوصا مناظر ملایم و مطلوب به سرعت احساسات فرد را بر انگیخته و در رفع تنش فرد مؤثر است، همچنین دوری گزینی از عصبانیت، خستگی و آسودگی از علایم فیزیکی را به همراه دارد. (نیلی, سلطان زاده و نیلی ۱۳۹۱, ۶۶)
شاخص های مناظر طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی
تنوع فضاها
گوناگونی فضاها به مخاطب فرصت تجربیات مختلف میدهد. فضاهای جمعی و یا انفرادی مناظر شفابخش، حق انتخاب را شدت می بخشد. تعدد فضاها، منظره های متنوعی برای دیدن، شنیدن و بوییدن و لمس کردن کلیه عناصر طبیعی ایجاد می کند که نوعی از احساسات مثبت را افزایش داده و به کاهش استرس می انجامد (نیلی, سلطان زاده و نیلی ۱۳۹۱, ۶۷)
در باغ ایرانی
در باز خوانی باغ ایرانی از منظر فرهنگی – اجتماعی، محیط باغ، فضایی برای تعاملات اجتماعی، گپ و گفتگو و نماد فرهنگی معرفی شده است در باغ ایرانی تنوع فضایی فراوانی وجود دارد. مسیر اصلی فضایی بازتر و اجتماعی و مسیرهای فرعی فضایی خصوصی تر در اختیار کاربر قرار میدهد. مسیری در کنار آب یا زیر سایه درختان، طولانی تر یا کوتاه تر و … نظام ساختار هندسی باغ ایرانی، محورهای مستقیم و هدفمند را تعریف می کند. باغ ایرانی مسیرهای کوتاه و بلند زیبایی جهت پیاده روی و فعالیتهای بدنی برای کاربران خود مهیا می سازد.
مهیا نمودن امکان دسترسی به طبیعت
به منظور اینکه باغ و فضای سبز بیشترین فایده درمانی را داشته باشد، لازم است پر از گل و گیاه باشد؛ گیاهانی داشته باشد که با | تغییر فصل تغییر کنند … گیاهان ممکن است به طور ناخودآگاه نماد مفاهیم خاصی باشند … فضای سبز باید چشم انداز به آسمان و
تغییر شکل ابرها نیز داشته باشد؛ استخرهایی که تصویر آسمان و درخ تها را در خود منعکس کنند و به بیماران یادآور شوند که زندگی جریان دارد. (مردمی, میرهاشمی و حسن پور ۱۳۹۳, ۵۵)
گونه های سبز گیاهی
فضای سبز می تواند بر کاهش فشار روانی و تنشهای اجتماعی حاصل از آن مؤثر باشد. این ویژگی نوعی متغیر متعادل کننده است که ارتباط میان این متغیر با افکار منفی بر کیفیت بهداشت روان می افزاید. (نیلی, سلطان زاده و نیلی ۱۳۹۱, ۶۷)
گلها و گیاهان رنگین
انتخاب گیاه که بر مبنای اثر تحریک احساس است؛ شامل شاخ و برگ و درختچه که در پس زمینه به صورت رنگی دیده می شود بوته های رنگی و معطر که حس بویایی را تحریک می کند، چمنهای صاف، نرم و سطوح وسیع جهت تأثیر مثبت محرک و درختهای بالغ همراه با سایه فراخ و یا درختانی که محدوده ها را مشخص می کنند خود به نوعی حواس را بر می انگیزد و در راستای تمرکز آن، زمینه آرامش، خودآگاهی و گریز از اضطراب را فراهم می کند. (همان)
گیاهان دارویی
اکثر تعاریف در ارتباط با مناظر و چشم اندازها براساس ویژگیهای خاک منطقه و ویژگی های فیزیوگرافی بوده و انسان به عنوان تجربه کننده چشم انداز نادیده گرفته می شود. علیرغم اینکه مناظر با گیاهان دارویی، در نواحی آب و هوایی ویژه رشد می کند اما خواص درمانی حاصل از گیاهان دارویی خوراکی بر ضرورت کشت و پرورش آن در مناظر شفابخش می افزاید. (همان) (پیوست شماره ۲ انواع گیاهان دارویی)
در باغ ایرانی
باغ ایرانی مجموعه ای هماهنگ و زیبا از آب و گیاه، سایه روشن، رنگ، فضا، معماری و نقوش، بر پایه هندسهای متین و آرام است. باغ ایرانی پیوند عمیقی با گیاهان دارد و انتخاب و طرح کاشت گیاهان بی هدف انجام نمی شود؛ بلکه زیبایی، بسترهای کاشت و مصارف دارویی گیاهان همواره مدنظر است همچنین در نتیجه ی استفاده از درختان خزان پذیر در طراحی باغ ایرانی، گذر زمان و تغییرات فصول کاملا مشهود است.
بو در بیمارستان:
ابن سینا منشأ هر بویی را گرمی و سردی میداند. او بر این باور است که در اکثر موارد علت نزدیک شدن بو به قوه بویایی ، گوهری لطیف و بخاری است . وی بو را در اصل هوایی میداند که تغیراتی می یابد و بخار متصاعد میکند و دیگر عامل محیطی تأثیر گذار بر روند بهبودی بیمار می باشد. تمام موارد ذکر شده به همراه انواع عطریات کافور ، گلاب و آب صندل » که بویدنشان توصیه شده است، نمونه هایی از تأثیرات بوی محیط پیرامون بیماران در بهبودیشان می باشند، که در کتاب “قانون در طب ” به تحریر در آمده است . مطالعات دوران حاضر هم نشان میدهد که عطر ملایم در فضاهای درمانی می تواند روند بهبود را سرعت بخشد و سطح استرس بیماران و حتی همراهان را کاهش دهد.(توکلیان،شاهچراغی-۱۳۹۷)
کاهش صدای نامطلوب محیطی به کمک نظام آوا
آشنایی و شناخت گیاهان باغ به طور مستقیم جانوران به ویژه پرندگان را جذب خود می کند. آواز آنها با خلق آهنگ گوشنواز در باغ آنجا را به محیطی دلپذیر تبدیل می کند. زمانی که باد در باغ می وزد صدای ضربه آن به شاخ و برگ درختان، طنین گوشنوازی ایجاد می کند. مشاهده گیاهان و جانوران مانند پرندگان می تواند برای مخاطب ریتمی آرام بخش ایجاد کند به گونه ای که از تنش و فشار رها شود. با پرورش گل و گیاهان و جلب توجه پرندگان، فرصتی برای حضور انسان در کنار پرندگان و گیاهان فراهم شده، با اصوات حاصل از این تجمع از جمله خش خش برگ درختان و آوای گوشنواز پرندگان، محیطی آرام بخش به وجود می آید و انسان را از تنشهای روزمره رها می کند.
در باغ ایرانی
در اسناد فراوانی از آرامش و دل انگیزی فراوان محیط باغ ایرانی صحبت شده است . گیاهان موجود در باغ ایرانی و نحوه کاشت آنها همچنین حضور آب، تأثیر به سزایی در کاهش سروصدای دنیای بیرون از باغ دارد.
به حداقل رساندن ابهام
محیط باید به راحتی قابل درک و فهم باشد، یک مرتبگی و نظم محیط، ادراک آن را تسریع و در عین حال کششی به آن می بخشد که افراد را به کشف آن ترغیب می کند و فضای فکری او را شکل می دهد. محیطهای رمز آلود و پیچیده، می تواند مورد علاقه فرد و چالش برانگیز بوده و بنابراین بر روی سلامت او تأثیرگذار باشد.
در باغ ایرانی باغ ایرانی بر اساس فرمهای باقاعدہ و تابع قوانین هندسی شکل گرفته است . قابلیت پیش بینی آنها می تواند به آسانی در ذهن ناظر، تکمیل و بازسازی شود؛ بطوری که از پیچیدگی در ادراک بصری فضا پرهیز شده است. وباغ ایرانی بدلیل هندسه ی خاص خود که راست گوشه و مربع می باشد و وجود تقارن و سلسله مراتب، از خوانایی و شفافیت فضایی بالایی برخوردار است؛ و این نظر نسبت به سایر الگوهای باغ سازی ممتاز میباشد.
آرامش و امنیت
محوطه ی باغ، باید امن باشد طوری که بیماران احساس نکنند که به اصطلاح در تنگ ماهی قرار دارند و دیگران به آنها خیره شده اند. آرامش باغ باید در حدی باشد که وقتی بیماران با پرسنل برای استراحت به باغ می روند بتوانند در آرامش کامل چشم ها را ببندند یا در آفتاب دراز کشیده و چرتی بزنند؛ یا بتوانند در آفتاب یا سایه بنشینند… نباید مخاطراتی نظیر گم شدن، افتادن، مسموم شدن و … کاربران را تهدید نماید. (مردمی, میرهاشمی و حسن پور ۱۳۹۳, ۵۷)
در باغ ایرانی
با قرار گیری در فضای باغ ایرانی ادراکات ذهنی انسان به آسانی با فضا عجین و درک و فهم مکان بیشتر خواهد شد؛ که مرز این امر، احساس امنیت و عامل برقراری آرامش در فضا است.
خلق ویژگی های مثبت و واضح
اغلب هنگامی که انسانها دچار استرس می شوند؛ تمایل دارند بخشی از آن تشویش و نگرانی را به اشیاء یا افراد دور و برشان فرافکنی کنند. وقتی فرد با تعدادی محرک خارجی مواجه می شود؛ آن بخشی که با وضعیت عاطفی اش هماهنگی بیشتری دارد در مرکز توجهش قرار می گیرند … در حالیکه هنر مفهومی ممکن است به نظر یک انسان عادی جالب و چالش برانگیز باشد؛ برای کسی که دچار استرس است ممکن است ترسناک یا تهدید آمیز به نظر برسد … بر این اساس در محیط درمانی که هدف کاهش علائم استرس است؛ لازم است عناصر باغ پیام مثبت و واضحی برای بیماران داشته باشند. (همان ۵۸)
در باغ ایرانی
باغ ایرانی هم تجربه ای جسمانی و هم تجربه ای روحانی است. در آن رایحه گیاهان شاداب، نوای آب و پرندگان، بافت کاشی صاف و زمین مرطوب و مزهی میوه های آفتاب پرورده، منظرهی گل ها و موزیک های رنگارنگی را که در آیینه حوض های آرام انعکاس یافته اند، برجسته است. این ویژگی ها همزمان در نمادین و انتزاعی ترین سطح و در مستقیم ترین سطح تجربی وجود دارند.
ظهور آب در گونه های مختلف
جوانب مهم درک و شناخت جسمانی فضای آبی شامل صدای آب، رنگ و شفافیت، حرکت و محتوای آن است. مردم صدای آب را تحسین کرده و آن را به انواع اصوات طبیعی و خاص ترجیح میدهند. شنیدن صدای آب و صدای غرش و شرشر آن سبب ایجاد احساس آرامش و امنیت در افراد و همچنین تجدید قوا و رهایی از فشارهای روانی و انرژی در فرد می شود. واکنش احساسی فرد نسبت
به آب به دلیل خالصی و سردی آن است که حس تازگی و خنکی را القاء می کند. این عوامل ادراکی موجب بالا رفتن انرژی و حرارت جوانی شده و در این صورت اگر فضای آبی به عنوان منظره مثبت و ارزشمند درنظر گرفته شود، آن محل برای مشارکت اجتماعی اولویت داده میشود. (نیلی, سلطان زاده و نیلی ۱۳۹۱, ۶۷-۷۰)
در باغ ایرانی آب به سه شکل راکد، روان و فورانی استفاده می شده است.
علاوه بر طراحی بیمارستان و معماری و شفابخشی و مناظر و باغهای شفابخش، استانداردهای طراحی فیزیکی باغ هم چون شیبها، عرض مسيرها باید رعایت شود. برای مثال ایجاد تغییرات مداوم در مسیرهای پر رفت و آمد محوطه باید محدود شود و شیب یک مسیر پیاده نباید بیشتر از ۵ درصد باشد و نیز شیب عرضی مسیرهای عبوری نیز نباید بیشتر از ۲ درصد باشد.
طراحی بیمارستان | تیپولوژی بیمارستان
منابع:
مقاله شفاخانه از منظر ابوعلی سینا
بیمارستان تختخوابی کودکان سرطانی اصفهان۱۱۰با رویکرد شفابخشی مکان -کوثر صالح جونقانی
