مسجد علی (نوش آباد)
مکان : اصفهان – نوش آباد
کاربری: مذهبی
قدمت : سلجوقی
بنای مسجد علی جنب مسجد جامع نوش آباد است و بنای اولیه آن مربوط به دوره سلجوقی است که در دوره های بعد و مخصوصاً در قرون هفتم و هشتم دچار تغییرات گسترده ای شد. شبستان مسجد چند پله از سطح کوچه پائین تر است و بخشی از ضلع جنوبی آن با سقف کوتاه و پایه های حجیم مربع ، در دوره قاجاریه و به سال 1302 هجری قمری به آن الحاق شده است . محراب بنا که از جای اصلی خود خارج شده است و در بالای درگاه ورودی قرار گرفته ، فاقد تاریخ بر روی کتیبه های باقی مانده است ولی بر اساس نوع ساخت و تزئینات آن می توان آن را مربوط به دوره مغول دانست .
ماذنه بنا ( مناره ) به صورت هشت ضلعی و با پوشش گنبدی دو پوش ساخته شده است . پوشش داخلی مدور و پوشش خارجی آن مخروطی است . در بخش بالای منار قطعات کاشی لعابدار فیروزه ای رنگ به اشکال مربع و مستطیل به همراه آجر به صورت معقلی بسیار زیبایی به کار رفته است .
شبستان مسجد که حدود 2/1 متر از سطح کوچه پایین تر است به وسیله یک هشتی به بیرون ارتباط پیدا می کند . درابتدای ورود به مسجد و در سمت چپ ، محراب بسیار زیبایی قرار دارد که به گفته خادم مسجد از جای اصلی خود برداشته شده آن و در این محل نصب کرده اند . بخش پایین این محراب آسیب دیده که باز هم بر اساس گفته خادم مسجد مربوط به سیلی است که در سال 1300 شمسی در منطقه جاری شده است . قدمت این محراب مربوط به اواخر قرن ششم تا اوایل قرن هشتم است . از قسمت فوقانی باقی مانده محراب که دارای یک حاشیه مسطح و یک طاق نما با هلالی تیزه دار است و بقایایی از دو ستون با سر ستون هایی در قسمت پایه طاقنماها باقی مانده است . با توجه به فرم بقایای زیر طاقنمای این محراب ، احتمالاً دارای یک طاقنمای رومی نیز بوده است که تبدیل به درگاه شده است . بر پیشانی محراب ، جمله لا اله الا الله و محمد رسول الله به خط نسخ نوشته شده است . بر حاشیه محراب به خط ثلث آیاتی از سوره هود ( 14 و 15 ) نوشته شده است. بر روی هلالی طاقنما این عبارت نوشته شده است :
« خیر الناس بعد الرسول صلی الله علیه بوبکر صدیق ، عمر فاروق ، عثمان ذی نورین و علی …. »
متاسفانه قسمت های دیگر این کتیبه قابل خوانا سازی نیست . بر حاشیه طاقنمای وسط محراب ، قسمتی از آیه 18 سوره آل عمران به خط ثلث نگاشته شده است . سایر تزئینات محراب مورد بحث نیز از نقوش متنوع اسلیمی تشکیل شده است .
شبستان مسجد علی به ابعاد 19 × 16 متر است که در سه ردیف دهلیز با ستون های خشتی به ابعاد 120 ×120 سانتیمتر و سقفی کوتاه به ارتفاع 6/2 متر فضای زمستانی مسجد را تشکیل می دهد .
در حال حاضر در بخش شمال غربی شبستان با ایجاد حایل و جدا کردن بخشی از شبستان جهت تامین فضای چایخانه و تغییرات جزئی دیگر ، و باز کردن درون محراب جهت راهروی عبو ر به داخل مسجد تغییرات و الحاقات بسیاری در شبستان به وجود آمده است . در حال حاضر کلیه بخش های شبستان با گچ بوشانده شده است .
طبقه دوم بنا شامل یک ایوان و سه دهلیز در طرفین است و در ساخت آن هیچ پنجره ای به کار نرفته است فقدان این عنصر معماری در طبقه دوم احتمالاً به منظور استفاده ازاین محل به عنوان بخش تابستانی است زیرا این قسمت با توجه به بلند تر بودن ارتفاع ، در معرض نسیم بوده و به طرز محسوسی خنک تر از بخش پایینی است . در ضلع شمال غربی این طبقه ، راه پله ای است که به پشت بام و تک مناره آن که جهت اقامه اذان از آن استفاده می شد راه دارد .
این منار ، هشت ضلعی بوده و 5/5 متر ارتفاع و 6/1 متر قطر دارد و کف آن با فاصله 2/1 متر از سطح بام قرار داشته و چها ر پنجره در بالا دارد . این مناره از داخل با پوشش مدور و گنبدی پوشیده شده و از بیرون دارای گنبدی مخروطی است . پایه و ساقه آن از آجر و بخش بالایی ان از کاشی و آجر در بالای پنجره ها و کاشی کامل در روی گنبد است . رنگ کاشی های به کار رفته در این بخش فیروزه ای و لاجوردی است .
همانطور که اشاره شد این بنا از سطح کوچه پایینتر است . علت احتمالی این مسئله را باید در نوع عایق بندی بناها در بافت های تاریخی ایران و منطقه حاشیه کویر جستجو کرد . در این بنا ها اکثراً از پوشش کاه گل استفاده شده است که در هر سال یا دو سال یک بار تجدید می شود زیرا با بارش باران قسمتی از این لایه ها شسته شده و به همراه آب به کوچه ها می آید اما پس از تبخیر آب بر زمین ته نشین شده و به تدریج بر ارتفاع کوچه می افزاید . در این بنا علت عمق بنا احتمالاً این مطلب است هرچند در بناهای ایلخانی وجود مسجد در ارتفاع پایین تر از زمین امر نادری نیست و ما نمونه آن را در مسجد و مجموعه بابا ولی دیده ایم اما در آن مجموعه اولاً عمق بنا بسیار زیادتر بوده و از نحوه پله های زیرزمینی می توان به تفکر ایجاد آن در بنای بابا ولی پی برد در حالی که در مسجد علی نوش آباد این مساله دیده نمی شود .
محراب مسجد علی با توجه به گچبری و همچنین کتیبه نگاری آن شباهت زیادی به محراب مسجد میان ده قمصر ، مسجد میر نطنز و مسجد جامع ساوه دارد اما با توجه به مفاد و نگارش کتیبه و نقوش موجود روی محراب رمسجد علی ، به نظر می رسد که این محراب قبل از محراب مسجد میان ده قمصر و میر نطنز ساخته شده باشد .
این بنا به شماره 3060 و در تاریخ 25/12/1379 به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمد حسینی – فاطمه کردی
