بانیان، سازندگان و سیر تحول عمارت آصف سنندج

میرزا علی نقی کردستانی (آصف وزیری) در دوران قاجار از سیاست گذاران مهم کردستان بوده است. داستان ساخت عمارت آصف سنندج نیز به سال ها قبل از آصف وزیری برمی گردد. در دوره صفویه پایه های اولیه ساخت این خانه گذاشته شد و مالک اولیه این عمارت خانواده معتمد هاشمی ها بودند. سپس میرزا محمدرضا وزیر، پدر آصف وزیری، در اوایل دوره قاجار این خانه را از آن خود کرد و قسمت هایی به این عمارت افزود که بعدا مالکیت خانه را به پسرش داد و وی نام خود را بر این خانه گذاشت. در زمان پهلوی نیز چندین قسمت دیگر به خانه اضافه شد که طی سالها این خانه زیبا رو به تخریب بود، همین امر باعث شد تا مرمت کلی ساختمان مانند تعویض سنگفرش کف حیاط، ساخت دوباره حیاط مستخدمان انجام شود و در نهایت به موزه قوم کرد تبدیل شود. ( سفر مارکت )

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: سبک های معماری ایرانی

مکان عمارت آصف در شهر سنندج 

این بنا در گذشته در بافت تاریخی شهر و در مجاورت مسجد جامع قرار داشته و اطراف آن بناهای چون موزه سنندج و … قرار دارد که جملگی بناهای تاریخی اند . در حال حاضر این بنا در خیابان شاپور جنب مسجد جامع قرار دارد .

معماری عمارت آصف سنندج 

این خانه سردری مجلل دارد که یادآور آثار معماری کلاسیک اروپاست. به رغم چنین سردری، مابقی دستگاه ورودی چندان مفضل نیست و با هشتی کوچک و دهلیزی مستقیم به کنج غربی حیاط منتهی می گردد. در حیاط وسیع و خوش تناسب، به جز برخی جزییات و تزیینات، کمتر نشانی از معماری بیگانه دیده می شود.

بیشتر حیاط را باغچه ای بزرگ پوشانده و آن را به باغی کوچک بدل کرده است. حوض فواره داری در شمال شرق باغچه، در صدر حیاط، در جلو ایوان اصلی، قرار گرفته است که هم نمای زیبای ایران را منعکس می کند و هم ترکیبی از آب و سبزه در اختیار ناظر واقع در ایوان می نهد و هم محور شمال شرقی جنوب غربی را محور اصلی و جبهه شمال شرقی حیاط را جبهه اصلی نشان میدهد. دیوار جنوب غربی حیاط دیواری است بسته و طاق نمادار که تنها با دری کوچک حیاط را به حجره هایی مرتبط می کند که احتمالا محل کار صاحب خانه بوده است.

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: سبک شناسی معماری ایرانی ، ویژگی های معماری ایرانی

بدین نحو، اتاق های خانه در سه جناح دیگر قرار گرفته که از این میان، دو جناح شمال شرقی و شمال غربی عمیق تر و چندلایه است. زیباترین نما از آن جبهه شمال شرقی است ، با ارتفاع دوطبقه و ایوان ستوندار مرتفعی با طاق چوبی تخت در وسط این ایوان اجزای دو طبقه را در نما به هم دوخته و محوری شاخص برای آن مشخص کرده، و با تیرگی سایه خود، تحولی در سایه روشن و رنگ نما پدید آورده است . این نما – با استقرار دهانه کوچک تر کفش کن ها با قوس جناغی در طرفین ایوان و تقسیمات خرد در و پنجره سه دری ها با قوس کمانی در دو سوی آنها، همراه با قاب بندی صحیح و متناسب این اجزا در زمینه آجرى بالنسبه ساده از نوع ترکیب عمومی نماها در خانه های سنتی است که در اینجا گویی با مقیاسی بزرگتر اجرا شده است؛ زیرا تالار و کفش کن ها و سه دریها اندازه هایی بزرگ تر از معمول دارد.

چنان که گفتیم، ایوان طاق چوبی تخت دارد، با ستون های هشت گوش و سرستون مقرنس، که ستون کاخهای دوره صفویان را به یاد می آورد. در پس این ایوان، مهم ترین و بزرگترین اتاق خانه، یعنی تالار، قرار دارد، با ارتفاعی معادل دو طبقه و طاقی گنبدین. کفش کن های طویل طرفین ایوان، که پلکان هم در انتهای آنها است، در طبقه بالا به سه اتاق متوالی و تودرتو بدل شده است. جالب اینجاست که این کفش کن ها در طبقه پایین هم به واسطه ارسی های گره چینی شده فاخری به ایران مرتبط می شود و به هیچ وجه فضاهایی کم اهمیت تلقی نشده است. سه دری های مجاور این کفش کن ها، که نما را به زیبایی اختتام بخشیده است، در درون گچبری های مفصلی به شیوه فرنگی دارد.

دوطبقه بودن جبهه شمال شرقی آن را تا اندازه ای از جبهه های دیگر منفک میکند؛ زیرا جبهة جنوب شرقی تماما یک طبقه است و جبهه شمال غربی فقط در میانه خود ارتفاعی معادل دوطبقه می یابد. این ارتفاع گرفتن میانه جبهه شمال غربی هم پاد، پختی برای ارتفاع جبهه شمال شرقی به نظر می رسد و هر بینند. در این امر من با ترکیبی متقارن به دست نمی دهد، كل فضای حیاط با تولید و مرتفع تر می نماید.

این جبهه نیز ایوانی ستوندار در وسط دارد، اما با ستونهای ساده آجری و قوس های نیم دایره و سه اتاق متصل به هم با ارتفاع معادل دو طبقه در پس آن و کفش کن هایی در طرفین، که قسمت دوطبقه نما را به زیبایی در میان می گیرند. بام یکی از اتاق های یک طبقه پایینی بهارخواب دلپذیری برای اتاق های ارسیدار بالایی فراهم آورده است.

حمام، مطابق معمول خانه های اعیانی، در کنجی از خانه (در گوشه غربی زمین) واقع شده و تقریبا همه اجزای حمام کامل عمومی را، از بینه و حوض آب سرد تا خزینه گرم و جز آن، دارد. حیاط زاویه یا حیاط خلوت گوشه ش مالی به اتاق های دنج و خصوصی تر خانه اختصاص دارد. حال و هوای این قسمت، با ایوان پیش آمده با ستونهای مدور سنگی و سرستونهای فرنگی و ترکیب در و پنجره ها و تزیینات آجری خاص پیرامون آنها و ورودی و پلكان در وسط و حوض و باغچه ناموزون، با کیفیت سردر فرنگی مآب خانه مناسبت و مقارنت بیشتری دارد تا با طرح دیگر قسمت های آن. جبهه یک طبقه جنوب شرقی خانه ساده تر و فاقد ایوان است. تقسیمات نما در اینجا، برخلاف جبهه های دیگر، زوج است که بعید نیست ناشی از اعمال تغییراتی در طرح خانه باشد. به نظر می رسد که دو اتاق واقع در میان دو کفش کن در ابتدا تالاری واحد بوده باشد. ( گنج نامه معماری – دفتر 16 )

معماری داخلی

معماری داخلی عمارت آصف سنندج همانند نمونه های مشابه ( خانه های چند عملکردی ) خانه هایی مثل خانه عامری ها و … دارای مقرنس های گوناگون در تقاطع ها ، گچ بری با قاب بندی و نقوش گیاهی و مقرنس های دو ردیفه در طاقچه ها ست . هم چنین این خانه از نمونه های معدودی است که دارای 3 دری های متعدد است و هر کدام با نقوش و طرح های هندسی و رنگ های پایه تلالو رنگ متفاوتی برای ساکنین دارد . گستره و ابعاد فضاها متناسب است . از کفسازی قدیم نمونه ای در دسترس نیست اما احتمالا کفسازی ابرئو باد داشته است .

مصالح و سازه عمارت آصف

سازه کلی بنا مطابق با شواهد دیوار باربر و طاق باربر است . مصالح کلی بنا را آجر تشکیل می دهد با ملاتی از ساروج ، مصالح عمده و چشم نواز این بنا گچ بری است که  به طور عمده در گچ بری رخبام ها، اسپرها، داخل، نقش و نگارهای داخلی و … استفاده شده است .

تزئینات عمارت

• گچ بری

گچ بری در انواع و اقسام گوناگون در این بنا کاربرد داشته . نمونه واضح آن در بیرون نقش و نگاره های اسپر بنا و در داخل به وطر گسترده در انواع گچ بری ساده، مقرنس، گل و مرغ، گچ روی آینه و … کار شده است .

• سنگ 

از جمله تزئینات مهم در سردرب ورودی این بنا سنگ است که در ترکیب با آجر سر دری اروپائی و تلفیقی را فراهم آورده که به  طاق رومی معروف است . 

• مقرنس

مقرنس در منازل مسکونی عمدتا در تقاطع فضاها، راهرو ها و نکات مکث، نیم مقرنس سر در ورودی ها به کار می رود که در این خانه نیم مقرنس ورودی جلوه بیشتری دارد

• چوبی

مهم ترین تزئینات چوبی این بنا نقوش هندسی سقف است که بر روی لمبه های چوبی زیر سقف اجرا شده و گرمای خاصی به بنا می بخشد .

• گره چینی

از جمله شاخص ترین تزئینات معماری ایرانی نقوش اسلیمی ( منظم ) و اسلیمی ( نامنظم ) است در این بنا علاوه  کاربرد آن در سقف، طرح و … در حمام شاهد گره چینی های زیبایی هستیم

• آهک بری 

در قدیم الایام جهت اندود داخلی اماکن مرطوب ( مثل حمام ) از آهک ( بجای گچ ) استفاده می شده که برای رنگ آمیزی آنان از ترکیبات خاص گیاهی استفاده می شده و سه رنگ آبی، مشکی، قرمز کار می شده و در ترکیب کاربندی و طرح میان آن ها جلوه خاصی را نمایان می کند .

منابع : سفر مارکت، هورنو، ویکی پدیا، گنج نامه