مسجد الغدیر

کارفرما: هیئت امنای مسجد

مشاور طراحی بنا: جهانگیر مظلوم

مکان: تهران

زمان احداث: ۱۳۵۵

زمان بهره برداری: ۱۳۶۱

کاربری بنا: مذهبی

زیر بنا: ۸۲۶ مترمربع

تعداد طبقات: چهار طبقه(سه طبقه روی زمین-سه طبقه زیرزمین)

سازه: اسکلت فلزی

توصیف کالبدی بنا

ترکیب دو حجم مکعب مستطیل با ارتفاع متغیر ومنشوری با پلان چندضلعی منتظم،طرح کلی بنارا،تشکیل می دهند.حجم منشوری موردنظر،در تراز های مختلف ارتفاعی،ذارای پلان های متفاوتی مانند هشت ضلعی،دوازده ضلعی،بیست و چهار و نظایر ان می باشد.

این احجام،به گونه ای ترکیب شده اند که بلندترین حجم(گنبد خانه)میان دو حجم کوتاه،قرار گرفته اسنت.این احجام ،متاثر از اندازه و موقعیت زمین در امتداد محود شمالی-جنوبی،مستقر شده اند.ساختمان،از ضلع کندروی بلوار میرداماد معادل پنج متر،عقب نشینی کرده است و بدین لحاظ در تضادبا ساختمان های مجاور که عقب نشینی حدود بیست متر را دارند،قرار گرفته است.

بررسی برنامه فضایی عناصر

طراحی مرکزی مذهبی-فرهنگی در مقیاسی فراتر از محله و ترکیبی از کاربری های مختلف با کمترین تداخل عملکردی،از نیازهای اصلی طرح بوده است.عناصر فضایی براساس دسته بندی عملکرد در ساختاری باپلان ازاد،سامان دهی عملکردها در طبقه توزیع شده اند.

بررسی کیفی فضاها

این مسجد،از دوبخش سه چهار طبقه،تشکیل شده است.تالار اجتماعات،سرویس های بهداشتی و مدیریت مسجد درزیرزمین،گنبدخانه،شبستان مردانه،کفش کن وسرسرای ورودی در همکف و شبستان زنانه،کتابخانه و صندوق قرض الحسنه در طبقات اول و دوم مستقر هستند.در طراحی این بنا،سعی شده است عملکردهای جانبی مسجد،در بخش مجزاواقع شده و از تداخل عملکردها کاسته شود.به منظور سهولت در درک مطالب،این بنا به دوبخش تقسیم شده که با حروفAوBنامگذاری شده اند.

بخشA

این بخش،که در قسمت شمالی ساختمان در ترازی معادل2.3متر بالاتر از تراز بخش جنوبی قرار دارد،با فضای خالی مرتفعی،از بخش جنوبی،منفصل می شود.طراحی فضایی مرکزی که فضاها و بخش های دیگر در اطراف ان سامان دهی شوند.الگوی طراحی این بخش است.فضای مرکزی دارای پلانی به شکل مربع به ابعاد هفت متر است که به ترتیب در رئوس میان اضلاع ان،سهخ ستون با پلان مربع طراحی شده است.

در زیرزمین،سرویس های بهداشتی بانوان و اقایان اشپزخانه،بر سه ضلع مرکزی،استقرار یافته اند.با ردیف پلکانی که در ضلع جنوبی مربع جای گرفته است،دسترسی از زیرزمین به طبقه همکف،فراهم می شود.در طبقه همکف،راهروهایی با شبستان مسجد منتهی می شودوپلکان ارتباطی،در گوشه جنوب غربی جای گرفته است.در ورودی که دردو انتهای شمالی ساختمان قرار دارند،ورود به فضاهای داخلی را فراهم می کنند.

فضای تقسیم ورودی در قسمت شمالی مسجد

پلکان جنوب غربی،دسترسی از تراز همکف به شبستان زنانه و کتابخانه را،امکان پذیرمی کند.کتابخانه،سالنی به ابعاد12در16متر است و ستون های واقع در بخش میانی،فضا را به بخش تقسیم کرده اند.کف سالن و دیواره های ان تا ارتفاع1.20متر با سنگ گرانیت خاکستری و سقف اندود گچ و خاک پوشیده شده و فاقد تزیین هستند و بدین لحاظ طرح سالن کتابخانه،ساده می باشد.روشنایی این فضا،از بازشوهای شمالی تامین می شود.در زیرزمین،روشنایی این فضا،از بازشوهای شمال تامین می شود.در زیر زمین،دیوارها با سنگ گرانیت خاکستری پوشیده شده اند.در طبقه همکف برای پوشش دیوارها،از سنگ گرانیت تا ارتاف1.20متر وازاجر سه سانتی زردرنگ تا زیر سقف،استفاده شده است.در این بنا،با استفاده از اجر وطرح های تزیینی اجری چون اجرچینی های مشبک صلیب شکل،هره چینی،اجرای کتیبه هایی از ایات قران،ترکیب کاشی های مربع شکلی ابی رنگ و خطوط کوفی وتزیینی در سقف،استفاده از تزیینات هندسی وتجریدی چون اجرای اب نماهابا اشکال هندسی،به کارگیری قوس های جناغی در دیواره های فضاکه باقاب های چوبی وشیشه های رنگی تزیین شده اند،در خلق فضایی در ارتباط با عناصر و مفاهیم معماری سنتی،تلاش شده است.

بخش B

این بخش،مشتمل بر سالن اجتماعات،مدیریت مسجد،زیر زمین،گنبدخانه و شبستان زنانه و مردانه در طبقات است و در بخش جنوبی،زمین قرار دارد.اصلی ترین فضاهای این بخش شبستان و گنبدخانه هستند وبا ارتفاع زیاد واحجام متفاوت،از بخشهای دیگر،متمایز شده اند.از فضای ازاد کم عرضی(معادل پنج متر)که در ضلع جنوبی ساختمان ایجادشده است،دسترسی به زیرزمین وهمکف،فراهم شده است.

مراجعه کنندگان به مسجدازپلکان ارتباطی که در امتداد محور ورودی قرار دارد به فضای تقسیم باپلان مستطیل شکل هدایت می شوند.ورودی و مدیریت مسجد،در ضلع شرقی وغربی ان در ترازی حدود1.40متر پایین تر از محوطه جای گرفته اند.این فضا،به دورشته پلکان ارتباطی به عرض3.20متر که در طرفین سالن اجتماعات قرار داشته و به تراز حدود3.20متر پایین تر ازورودی می رسد منتی می شود.پلان سالن اجتماعات،مستطیلی به ابعاد27در8.50متر است و باگنجایش 300نفردر تراز5.64_متر جای گرفته است.از این سالن،برای ایراد سخنرانی و برگزاری مراسم ترحیم استفاده می شود.در این سالن24ردیف صندلی به فاصله90/متر از یکدیگرقرار گرفته اند و دسترسی به انها،از راهروی وسط به عرض1.20متر فراهم شده است و جایگاه سخنرانی در انتهای جنوب سالن،جای گرفته است.اجرای ایات قران با خطوط کوفی بر دیوارهای سالن و تزیینات اجری در سقف ودیوارها،هماهنگی میان این فضاودیگرفضای مسجد را،به وجود اورده است.

سالن اجتماعات مسجد

گنبدخانه و شبستان مردانه در طبقه همکف،بااختلاف تراز معادل90/مت از تراز ورودی،در بخشAجای گرفته است.شبستان مردانه،به مساحت170مترمربه،مکعبی است که نیمی از ان با حجم گنبدخانه تداخل کرده و پنج بازشوبه عرض2.15وارتفاع13متر،این دو فضا را بایکدیگر مرتبط میکند.گنبدخانه،در فضایی با پلان24 ضلعی به قطر16.30متر که در بدنه های ان،قوسهاس جناغی وقاب های باریک ومستطیل شکل جای گرفته،طراحی شده است.این قوسهای جناغی به دهانه2.15متر و ارتفاع13.3متر اجراشده اند.محراب،دارای فرورفتگی به عمق 1.20متر است که در تزییناتی با خطوط کوفی بر زمینه ای طلایی رنگ اجرا شده و بدین ترتیب از دیگر قاب ها،متمایز می شود.خطوط عمودی بدنه یا به عبارتی دیگر،قاب های مستطیل شکل بدنه گنبد خانه،با مثلث بندی در سقف،به دوازده ضلعی منتظم ختم می شود که به ارتفاع2.25متر ادامه یافته وچون ساقه گنبد عمل می کند.

هشت ضلعی پایه گنبد با مثلث بندی بر 12 ضلعی نشسته است . این هشت ضلعی بر مربعی به طول ضلع9.5متر که رئوس آن بر میان اضلاع مورب هشت ضلعی منتظم هستند ، محیط شده است . هشت ضلعی منتظم دیگری به طول ضلع4.45 متر در این مربع محاط شده است.این هشت ضلعی به ارتفاع1.65 متر ادامه می‌یابد به مربعی به طول6.35 متر که رئوس آن بر میان اضلاع مورب منتظم هشت ضلعی متظم قرار گرفته‌اند ، می‌رسد . چهار مربعی که با زاویه 45 درجه نسبت به یکدیگر چرخیده و بر هم محیط هستند ، در این مربع طراحی شده اند. این چرخش به‌گونه‌ای است که کوچکترین مربع در بالاترین ارتفاع ، قرار می گیرد. رعایت تناسبات عمودی و همچنین تغییرات ارتفاعی که با تغییر و چرخشی اشکال و احجام نسبت به یکدیگر همراه است ، فضای گنبد خانه را به فضایی سیال و پرتحرک تبدیل کرده است.نکته قابل توجه در طرح گنبد ، روند ترکیب احجام است . در معماری سنتی ، گنبد خانه، در پلانی مربع یا مستطیل شکل می گرفت و مربع به هشت ضلعی، 16 ضلعی، 32 ضلعی، 64 ضلعی منتظم تبدیل و در نهایت دایره ی گنبد ایجاد می شد. در گنبد خانه این بنا این روند به گونه‌ای معکوس اجرا شده است . به عبارت دیگر ، تغییر ارتفاع و چرخش احجام در سقف و استفاده از طرح 24 ضلعی در پلان گنبد خانه، بنای مسجد را از دیگر ابنیه مشابه خود متمایز ساخته است .

 سبک و روحیه حاکم بر بنا

 پیش از آنکه بتوان این بنا را به سبک و دوره ای خاص متعلق دانست می‌توان آن را تلاش طراح برای خلق فضایی با نوآوری‌های جدید ، در چنین کاربری هایی فرض کرد . نوآوری هایی که تداوم سنت های گذشته و در ارتباط با معماری سنتی ایران باشد . خلوص احجام به کار رفته ، به کارگیری مصالح و تزئینات آجری و کاشی کاری در نما ، استفاده از عناصر و مفاهیم معماری گذشته و بیان جدیدی از آنها، بیانگر تأثیر نهضت های پست مدرنیسم در معماری ، به ویژه گرایش هایی که به زمینه و بستر طراحی تمایل و توجه دارند ، می باشند .

آجرکاری مسجد

نوع و نحوه بکارگیری مصالح غالب در بنا

 به طورکلی ، مسجد الغدیر به لحاظ اجرایی از کیفیت مطلوبی برخوردار است . شاخص ترین جزئیات اجرا شده در بنا تزئینات آجری متنوعی مانند گره چینی، اجرای کتیبه هایی از آیات قرآن به خطوط کوفی و بنایی و همچنین اجرای مثلث بندی در سقف گنبد خانه ، برای تبدیل24ضلعی به12 ضلعی، هشت ضلعی و درنهایت به چهار ضلعی ، می باشد.

تحلیل و ارزیابی نماهای بنا

ساختمان دارای دو نمای شمالی و جنوبی میباشد و نمای جنوبی،نمای اصلی ساختمان است . این بنا با پیش آمدگی حدود ۱۵ متر نسبت به ساختمان های مجاور در نمای جنوبی و همچنین اجرای سطوح آن با اجر3سانتی متری نخودی رنگ، از ساختمان های پیرامون خود که با مصالح دیگر اجرا شده‌اند ، متمایز شده است . ترکیب دو بلوک مکعب مستطیل کم ارتفاع به صورت متقارن با بدن های منشور با چند ضلعی های منتظم در نمای جنوبی ،به گونه ای است که به دو حجم مکعب، جنبه‌ی الحاقی یا فرعی می بخشد و با شاخص ساختن حجم منشور ،نمای ساختمان را بیان عملکرد فضای درون آن معرفی می‌کند . عدم تعبیه روزنه و بازشو در بدنه هایی با تزیینات آجری و همچنین کتیبه های اجرا شده از آیات قرآن با خطوط کوفی و بنایی، نمای جنوبی را به چشمگیرترین نما تبدیل کرده است . تزیینات آجری نما ، با ایجاد سایه روشن های ظریفی که بر بدنه ی وسیع و بدون بازشوی مسجد ایجاد می‌کند ، ضمن ایجاد بافت ، بر تنوع بدنه‌ها افزوده و مانع از یکنواختی آنها می شود. استفاده از رنگ یکنواخت ، نوعی خلوص و انسجام را در بدنه ها ایجاد کرده است. با استفاده از تزیینات آجری و ارتفاع در حجم، بر تناسبات عمودی، تاکید شده است، اما ترکیب احجام و پس و پیش شدن آنها، در نزدیک شدن بنا به مقیاس انسانی موثر است. نمای شمالی ساختمان ، ساده و در هماهنگی با کاربری های پیرامونی طراحی شده است.

منبع: کتاب معماری معاصر ایران (سید هادی میرمیران-ایرج اعتصام)