مسجد جامع عباسی

مسجد شاه ،مسجد جامع عباسی ،یا مسجد امام اصفهان به دستور شاه عباس اول صفوی و با حمایت و سرپرستی حکومت صفویه, در میانه ضلع جنوبی میدان تازه تأسیس نقش جهان با معماری استاد علی اکبر اصفهانی به عنوان مسجد جامع جدید شهر اصفهان ساخته شد. امور ساختمانی مسجد از سال ۱۰۲۱ هق آغاز و تا سال ۱۰۴۰ ه.ق ادامه داشت (هیلن براند، ۱۳۸۷ : ۱۵۱). با این وجود تزیین ها و کاشی کاری های بنا به خاطر طولانی شدن زمان ساخت در زمان جانشینان شاه عباس تکمیل گردید )کیانی، ۱۳۷۹ : ۱۰۹). بنای مسجد به صورت چهار ایوانی و مشتمل بر بخش های سردر و جلوخان، شبستان، رواق ها و دو مدرسه با صحن و حجره است. صحن مسجد به طول و عرض حدودا ۵۰×۷۰ متر است (ملازاده، ۱۳۷۸: ۵۳)

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: پلان خانه های سنتی ایرانی

جایگاه مسجد در میدان نقش جهان

این بنا  با شیوه ی اصفهانی و مدل چهار ایوانی، گنبدخانه ای ساخته شده است. ارتفاع گنبدخانه 52 متر و بادهانه 23.5 متر می باشد. ارتفاع مناره بیرونی 40 متر می باشد.

ویژگی های معماری مسجد امام اصفهان این دوره ( دوره اصفهانی ) :

-1 ساده شدن طرحها كه در بيشتر ساختمان ها، فضاها يا چهار پهلو ( مربع) هستند يا مستطيل.

-2 در شيوه آذري با بكارگيري يك هندسه قوي، طرحهاي پيچيده اي ساخته شدند اما در شيوه اصفهاني ، هندسه ساده و شكل ها و خط هاي شكسته بيشتر بكار مي رفت.

-3 در تهرنگ ساختمانها نخير و نهاز ( پيش آمدگي و پس رفتگي ) كمتر شد، ولي از اين شيوه به بعد ساخت گوشه هاي پخ در ساختمان رايج تر شد.

-4 همچنين پيمون بندي و بهره گيري از اندام ها و اندازه هاي يكسان در ساختمان دنبال شد.

-5 سادگي طرح در بناها هم آشكار بود. ( مطالعه بیشتر پیرامون سبک اصفهانی ….. )

مقطع مسجد امام اصفهان

سیستم سازه ای بر مبنای طاق و گنبد می باشد . هم چنین از کاربندی و مقرنس نیز در سر ها استفاده شده است.

نظر آرتور پوپ درباره مسجد امام اصفهان 

ساختمان مسجد شاه در سال ۱۶۱۲ آغاز شد، ولی علی رغم بی صبری شاه عباس به طور نامنتظری اتمامش به درازا کشید و پوشش مرمری آن در سال ۱۶۳۸ به پایان رسید.  این بنا نمایانگر اوج یک هزار سال مسجدسازی در ایران است. سنتهای شکل دهی، آرمان ها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از ترکیب انواع قدیم تر و ساده تر به آرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات همه در مسجد شاه با عظمت و شکوهی که آن را در شمار بزرگترین بناهای جهان قرار داده، تحقق و یگانگی یافته است.

تمام مسجد دارای تناسبی شاهانه است و بر شالودهای وسیع بنا شده. قوس نیم گنبد سر در خارجی در میدان ۲۷ متر بلندی دارد و بلندی مناره ها ۳۳ متر است. مناره های بالای شبستان از آن هم بلندتر است، در حالی که گنبد روی آن بالاتر از همه قرار گرفته. جلوخان، که خود تقریبا ساختمانی است، حالتی دعوت کننده دارد که جمعیت بیرون را به پناه، امنیت و تجدید قوا در مسجد فرامی خواند. نمای حیاط به دالانها، طاقچه ها، توده های مقرنس های روشن و نوارهای درازی از کتیبه های سفید درخشان آراسته است و سراسر آن از کاشیهای معرق الوان پوشیده شده که مایه های آبی بر بالای پوشش زیرین مرمر با مایه های طلایی مستولی است. دو قابی که در دو طرف مدخل واقع شده طرح سجاده را دارد که نمازگزار بر آن نماز می خواند. در فاصله ای بیشتر، حجم جالب توجه این نما، که گاه بر اثر رنگ آبی درخشانش حالتی تقریبا اثیری پیدا می کند، کاملا بر میدان مسلط است و در تضاد با کاخ برازنده شاهی، برتری خیره کننده دین را بر قدرت دنیوی و اهمیت اساسی دین را در زندگی شهر نشان می دهد.

جلوخان رو به شمال است، همچنانکه ضرورت میدان بوده، ولی از آنجا که محراب می باید رو به قبله باشد (یعنی شمال شرقی به جنوب غربی) برای جلوگیری از قناس شدن سلیقه و دقت زیادی لازم بود. این مشکل با موفقیت حل شده. شخص از جلوخان وارد دهلیزی عالی می شود که از ویژگی های بناهای تاریخی ایران از زمانهای قدیم بوده است. این دهليز مدور است و از این رو هیچ جهتی ندارد؛ و می تواند مانند پاشنه ای باشد که محور بنا بر روی آن بچرخد. دهلیز رو به طاق بلند ایوان شمالی باز می شود و از عمق تاریک آن انسان ناگهان حیاط روشن از آفتاب را می بیند. در آن سوی حیاط سردر وسیع شبستان قرار دارد، دروازه ای به جهان دیگری از شکوه و قدرت متمرکز.

حجم بنای شبستان ساده است. اجزای آن و رابطه شان دقیقا تبیین شده. گنبد، چارچوب در و مناره ها از شکل های متضاد آن ها ترکیبی هماهنگ و روح بخش می سازد: مستطیل درگاهی نیم کرۀ گنبد را قطع می کند و هر دو با مناره های بلند به صورت عمودی قطع می شود؛ و منحنی طاق نمای سر در منحنی گنبد را تکرار می کند. وقتی انسان، ولو اندکی در حیاط جلو می رود، این عناصر به آرامی به حرکت در می آیند و تأثیرشان به تناوب نمایان می گردد. گنبد با اعتباری شاهانه قد می کشد، در حالی که سر در و مناره ها روابط تازه ای پیدا می کنند.

اگر شکوه رنگ و عظمت صحنه سر در و گنبد قبلا خیره کننده بود، تکرار خوش آهنگ عناصر ساختمانی، طاق نماهای متقارن، ایوان های متعادل، آرامش حوض بزرگ وضو و اثر یک دست کننده رنگی فراگیر که بر همه جا گسترده، بر این جامعیت افزوده است. بر بالای گنبد اسلیمی های تودرتو به رنگ آبی تیره و خاکستری زرین نمایان است. گنبد که با حالتی برازنده و گیرا و اندکی پیازی شکل، بر ساقه بلندی قرار گرفته، ساده و دارای طرحی بسیار روشن و گویاست، بی آنکه هیچ گونه پشت بند یا حمال داشته باشد.

نقشه پی و ساختمان بنا هر دو نشان دهنده اعتقاد به سادگی اسلامی است و مفهومی بنیادی را نمایان و بیان میکند . که همانا برادری و برابری مؤمنان را که همگی از دسترسی بی واسطه به رحمت خداوندی برخوردار شده اند. حرکت وارتباط در همه جا تسهیل شده و در هیچ جا مانعی وجود ندارد. کف مسجد هیچ پله، نرده یا صفهای ندارد. هیچ در بسته ای دیده نمی شود، هیچ دالان تونل مانند، جایگاه همسرایان، غلام گردشی، هیچ ساختار جداگانه ای مانند مذبح، هیچ فضای اختصاصی، هیچ جایگاه ممتاز وجود ندارد، درست همان طور که هیچ مراسم اختصاصی، هیچ شيء مقدس و هیچ سلسله مراتب دینی موجود نیست. دیوارها در میان نقش گل و بوته های باغ مانندشان گم می شوند، یا به باغهای واقعی و طبیعی باز می شوند. به خاطر تمرکز بار روی ستون های سنگی هشت گوش چشم اندازهای وسیعی پدید می آید و فضای خالی به حداکثر می رسد. طاقهای بلند و وسيع و تقاطع های عالی و خوش آهنگ انحناهای تند فضاهایی را نشان می دهد که آزادانه تا محراب، همچون موجهایی در یکدیگر فرو می روند. نمازگزاران، وقتی که به نماز جماعت ایستاده اند و یا بتن هایی در فضای ارتباطی پدید آمده شرکت جسته اند، یکدیگر را می بینند. آگاهی متقابل و عبادت مشترک هسته اصلی اسلام است و در اینجا ساختمان در خدمت دین درآمده است.

تزیینات تماما سنتی است و تکرار نقش های نمادی ایران باستان در زمینه نعمت و برکت. تقریبا سراسر سطح بنا با کاشی های لعابدار پوشیده شده که پر از نقش و نگار گل و بوته به صورتی مجرد و تخیلی است. از آفتاب بزرگ زرین نوک گنبد، که زندگی بخشی اش از طریق توده عظیم گل و بوته ها منتشر می شود، تا طاقهای بلند و قابهای آراسته به هزاران شکوفه و گل ستاره مانند، تا پیچک های سیال شبکه های پنجره ها، همه این آرایشها تأكیدی است بر علاقه ایرانیان به رویش و عشق مرانه شان به گل – همچنانکه خواهشی است برای دوام زندگی. طرح نقشهای گنبد داخلی و خارجی، حلقه های اسلیمیهای مکرر، هر چند از لحاظ اندازه و آرایش متفات است، اساسا یکی است.

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: ویژگی های معماری ایرانی ، هنر معماری ایران

نظر استاد پیرنیا درباره مسجد امام اصفهان

مسجد امام یکی از مسجدهای زیبای ایران است اما شکوه مسجد جامع را ندارد. ساختمان آن در سال ۱۰۲۰ ق آغاز شده و معمار آن یکی از بزرگترین معماران ایران، استاد علی اکبر اصفهانی است. نام او در کتیبه بالای سر در درآیگاه )ورودی( آورده شده است. میان محور سر در که رو به میدان نقش جهان ساخته شده و محور مسجد که رو به قبله هست زاوی های پدید آمده که معمار آن را به بهترین گونه پاسخ داده است. میدان نقش جهان رون” اصفهانی دارد، یعنی حدودا روبه جنوب است. اما مسجد رو به جنوب غربی است. معمار، ایوان شمالی مسجد در پشت هشتی را به گونه ای چرخانده که از هشتی می توان میانسرای مسجد را دید، ولی نمی توان یک راست به آن وارد شد. بلکه باید از یکی از دو دالان گرداگرد ایوان به میان سرا رسید. در پشت دالان درازتر، آبریزگاه ها و وضوخانه جای دارد. میان سرای مسجد تناسبات شش پهلوی منتظم را دارد. در دو گوشه جنوبی آن، دو مدرسه است که تا پیش از این حجره ای نداشته، بعدها برای یکی از آنها حجره هایی ساخته اند.

چشمه های شبستان جنوبی مسجد، پوشش کلمبو دارد که کمترین بلندا را داراست. همه دیوارهای شبستان با کاشی هفت رنگ آمود شده است. گنبد بزرگ مسجد دو پوسته گسسته است. آهیانه آن، گنبد سبویی است، چون دهانه آن بزرگ بوده و نزدیک به ۲۰ متر است. خود آن گنبد ناری است. معمار گنبد، استاد فریدون نایینی است. چند پایه ایران، پنج او هفت تند است. البته شاید پاراستی ۱۳ آن، ما را به اشتباه اندازد که آنرا چند دیگری بپنداریم. دو گلدسته در دو سوی سر در ایران قرار دارد. سردر مسجد یکی از زیباترین سردرهای مساجد ایران است. کاری که روی آن شده است بی همتاست (البته از نظر بلندا، سر در مسجد جامع یزد از آن بلندتر است.)

شرح مفصل معماری مسجد امام اصفهان

مسجد جامع عباسی به نام مسجد شاه و مسجد امام نیز مشهور است. این مسجد در ضلع جنوبی میدان تاریخی نقش جهان قرار دارد و آن گونه که در کتاب عالم آرای عباسی (اسکندر بیگ ترکمان، ۱۳۵۰، ص۸۳۱۰) آمده است در سال ۱۰۲۰ هجری، به فرمان شاه عباس کبیر در بیست و پنجمین سال سلطنت او پی ریزی شد. “معمار این بنا استاد علی اکبر اصفهانی است که نام او به عنوان مهندس و معمار در کتیبه ی سردر مسجد به خط ثلث آمده است.

سلسله مراتب سیر به آرامش در مسجد امام اصفهان

کتیبه ی سردر با شکوه مسجد به خط علیرضا عباسی خوشنویس نامدار عصر صفویه است که تاریخ آن سال ۱۰۲۵ ذکر شده است. دو مناره دو طرف سردر وجود دارد که با خط بنایی مارپیچ به طور همسان تزئین شده اند و زير مقرنس های آنها نیز نوشته هایی همانند، به خط ثلث وجود دارد. اشعاری به خط نستعلیق، در اصلی مسجد را که پوشش نقره و طلا دارد، زینت بخشیده است” (جانزاده، ۱۳۶۶، ص۳۰۹). “در سال ۱۰۲۵ هجری در حالی که هنوز مشغول پی ریزی قسمت های دیگر مسجد بوده اند، سر در نفیس کاشی کاری معرق آن به اتمام رسید و آخرین سال تاریخی که در مسجد دیده می شود سال ۱۰۷۷ هجری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان است و معلوم می دارد که اتمام تزئینات مسجد در دوره ی جانشینان شاه عباس کبیر یعنی  شاه صفی و شاه عباس دوم و شاه سلیمان صورت گرفته است” (هنر فر، ۱۳۶۶، ص. ۱۲۴). “مساحت این مسجد متجاوز از هفده – هزار مترمربع است” (جناب، ۱۳۸۶، ص۵۷). این مسجد از مهم ترین، بزرگترین و زیباترین مساجد دوره صفوی در اصفهان است که به یک مساجد چهار ایرانی ساخته شده است و شامل حیاط مرکزی و چهار ایوان در چهار ضلع حیاط، تالارهای ستون دار یا شبستان ها در طرفین یا پشت ایوان ها است. برای این مسجد بزرگ سه گتید و چهار ایوان عالی ساخته اند و ایوان سمت قبله عالی تر و گنبد آن وسیع تر و رفيع تر است” (محمد مهدی مین محمد رضا الاصفهانی، ۱۳۶۸، ص ۶۲).

حیطه بندی کلی مسجد امام اصفهان

چه از نظر عظمت و اهمیت معماری و چه از نظر نوع تزئینات خطاطی، نقاشی، کاشی کاری و تزئینات دیگر، شاهکاری کم نظیر و شگفت انگیز است. “گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان با ۵۴ متر ارتفاع خارجی عظیم ترین گنید دو پوش صاجد ایرانی است که از نظر جنبه های فنی و زیبایی شناسی یکی از آثار استانی هنر اسلامی جهان می باشد” (حلیمی، ۱۳۷۲، ص ۲۲۱). در دو طرف فضای گنبدخانه دو شبستان قرار دارد. هر کدام از این شیتان ها سقفی با هشت گیند کوچک دارد. “در دو گوشه ی جنوب غربی و جنوب شرقی صحن مسجد دو مدرسه به نام ناصری و سلیمانیه وجود دارد که اولی به دست ناصر الدین شاه و دومی به وسیله ی شاه سلیمان تعمیر شده اند.” (میر عظیمی، ۱۳۷۹، ص۱۵۸). تمامی سطوح دیوارهای حیاط، گنبدخانه ها، شبستان ها، ایوان ها و مناره ها سرتاسر پوشیده از کاشی های زیبا و رنگی است. در تزئین مسجد از کاشی های معرق و کاشی۔ های هفت رنگ استفاده شده است اما عمده ی تزئینات را کاشی های خشی هفت رنگ تشکیل می دهد. تنها در قسمتهایی مانند محراب و ورودی، کاشی کاری به روش معرق صورت گرفته است. کاشی معرق آن گونه که محمود ماهر التتش (۱۳۸۱، ص۔۵۰) در كتاب خود می گوید عبارت است از قطعه های بریده شده ی کاشی که از نقوش مختلف و رنگهای متفاوت تراشیده و کنار یکدیگر به شکل قطعه ای بزرگ در آمده و روی دیوار نصب می شود تا زینت بخش بنا گردد. این نقوش گاهی از نقش های گره کشی و گاهی از نقش های مختلف مانند گل و بونه سازی اسلیمی ها و ختایی ها هستند که هر کدام جداگانه می توانند بنایی را زینت بخشند. “کاشی هفت رنگ که شهرت بسیاری دارد از کاشی های خشت یعنی چهار گوش نشأت گرفته و اندازه ی آن ۱۵ در ۱۵ سانتیمتر است که در کنار یکدیگر قرار می دهند و نقش مورد نظر را روی آن رنگ آمیزی می کنند و به کوره یرده حرارت می دهند تا لعاب پخته شود. پس از کوره خارج و بر دیوار نصب می کنند. هفت رنگ متداول عبارت است از سیاه ، سفید، لاجوردی، فیروزه ای، قرمز، زرد و حنایی که در ابنیه تاریخی و اماکن عشیر که از این نوع کاشی ها زیاد استفاده شده است” (همان، ص. ۵۱). رنگ غالب در کاشی های این مسجد رنگ لاجورد برای زمینه و رنگ زرد و مغزپستهای برای گل ها و برگها است. “مثلهی مقیاس و تناسب در مشاهده نتایج تجربی بسیاری دارد. هر کسی قدم به مسجد شاه بگذارد در نظر او احساس می کند که در میان تزئیناتی از جنس کاشی محاط شده است که رنگ غالب آن سیز فیروزه ای است؛ اما اگر به پوشش کاشی های هفت رنگ نزدیک شود صلاحظه خواهد کرد که رنگ غالب زمینه که طرح های نگاره های گل و بتهای بر آن نقش بسته است، آبی لاجوردی سیر است. و اگر مقداری فاصله بگیرد، شکل گل های زرد و قطعه رنگهای کوچک مغز پسته ای نمایش دهنده ی برگ و بار، که تزئینات سبز رنگ حیاط را تشکیل می دهد، برایش وضوح پیدا می کند” شاه صفی و شاه عباس دوم و شاه سلیمان صورت گرفته است” (هنر فر، ۱۳۶۶، ص. ۱۲۴). “مساحت این مسجد متجاوز از هفده – هزار مترمربع است” (جناب، ۱۳۸۶، ص۵۷).

دیاگرام مسجد امام اصفهان

این مسجد از مهم ترین، بزرگترین و زیباترین مساجد دوره صفوی در اصفهان است که به یک ماجد چهار ایرانی ساخته شده است و شامل حیاط مرکزی و چهار ایوان در چهار ضلع حیاط، تالارهای ستون دار یا شبستان ها در طرفین یا پشت ایوان ها است. برای این مسجد بزرگ سه گتید و چهار ایوان عالی ساخته اند و ایوان سمت قبله عالی تر و گنبد آن وسیع تر و رفيع تر است” (محمد مهدی مین محمد رضا الاصفهانی، ۱۳۶۸، ص ۶۲). چه از نظر عظمت و اهمیت معماری و چه از نظر نوع تزئینات خطاطی، نقاشی، کاشی کاری و تزئینات دیگر، شاهکاری کم نظیر و شگفت انگیز است. “گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان با ۵۴ متر ارتفاع خارجی عظیم ترین گنید دو پوش صاجد ایرانی است که از نظر جنبه های فنی و زیبایی شناسی یکی از آثار استانی هنر اسلامی جهان می باشد” (حلیمی، ۱۳۷۲، ص ۲۲۱). در دو طرف فضای گنبدخانه دو شبستان قرار دارد. هر کدام از این شیتان ها سقفی با هشت گیند کوچک دارد. “در دو گوشه ی جنوب غربی و جنوب شرقی صحن مجد دو مدرسه به نام ناصری و سلیمانیه وجود دارد که اولی به دست ناصر الدین شاه و دومی به وسیله ی شاه سلیمان تعمیر شده اند.” (میر عظیمی، ۱۳۷۹، ص۱۵۸).

مسیر های دسترسی و ورود مسجد امام اصفهان

تمامی سطوح دیوارهای حیاط، گنبدخانه ها، شبستان ها، ایوان ها و مناره ها سرتاسر پوشیده از کاشی های زیبا و رنگی است. در تزئین مسجد از کاشی های معرق و کاشی۔ های هفت رنگ استفاده شده است اما عمده ی تزئینات را کاشی های خشی هفت رنگ تشکیل می دهد. تنها در قسمتهایی مانند محراب و ورودی، کاشی کاری به روش معرق صورت گرفته است. کاشی معرق آن گونه که محمود ماهر التتش (۱۳۸۱، ص۔۵۰) در كتاب خود می گوید عبارت است از قطعه های بریده شده ی کاشی که از نقوش مختلف و رنگهای متفاوت تراشیده و کنار یکدیگر به شکل قطعه ای بزرگ در آمده و روی دیوار نصب می شود تا زینت بخش بنا گردد. این نقوش گاهی از نقش های گره کشی و گاهی از نقش های مختلف مانند گل و بونه سازی اسلیمی ها و ختایی ها هستند که هر کدام جداگانه می توانند بنایی را زینت بخشند. “کاشی هفت رنگ که شهرت بسیاری دارد از کاشی های خشت یعنی چهار گوش نشأت گرفته و اندازه ی آن ۱۵ در ۱۵ سانتیمتر است که در کنار یکدیگر قرار می دهند و نقش مورد نظر را روی آن رنگ آمیزی می کنند و به کوره یرده حرارت می دهند تا لعاب پخته شود. پس از کوره خارج و بر دیوار نصب می کنند. هفت رنگ متداول عبارت است از سیاه ، سفید، لاجوردی، فیروزه ای، قرمز، زرد و حنایی که در ابنیه تاریخی و اماکن عشیر که از این نوع کاشی ها زیاد استفاده شده است” (همان، ص. ۵۱).

تشریح ورودی مسجد امام

رنگ غالب در کاشی های این مسجد رنگ لاجورد برای زمینه و رنگ زرد و مغزپستهای برای گل ها و برگها است. “مثلهی مقیاس و تناسب در مشاهده نتایج تجربی بسیاری دارد. هر کسی قدم به مسجد شاه بگذارد در نظر او احساس می کند که در میان تزئیناتی از جنس کاشی محاط شده است که رنگ غالب آن سیز فیروزه ای است؛ اما اگر به پوشش کاشی های هفت رنگ نزدیک شود صلاحظه خواهد کرد که رنگ غالب زمینه که طرح های نگاره های گل و بتهای بر آن نقش بسته است، آبی لاجوردی سیر است. و اگر مقداری فاصله بگیرد، شکل گل های زرد و قطعه رنگهای کوچک مغز پسته ای نمایش دهنده ی برگ و بار، که تزئینات سبز رنگ حیاط را تشکیل می دهد، برایش وضوح پیدا می کند”

گنبد نار مسجد امام اصفهان – واژه شناسی

مطالعه بیشتر پیرامون گنبد و گنبدشناسی مراجعه شود به مقاله :  گنبد و گنبد شناسی در معماری ایرانی | شیوه ترسیم | نوبت اول

منابع :

الف). مهرگان، محمدی – 1394

ب). آرتور پوپ

ج) . سبک شناسی معماری ایران – پیرنیا