بحثی مفصل پیرامون آب انبار | از کارکرد تا کالبد

آب انبار

مخازن آب، که ما به آن آب انبار می گوییم، بسته به محل و موقعیت، ابعاد و اندازه آنها و مقدار حجم آبی که لازم  است، یعنی بسته به منظوری که ساخته می شوند، انواع مختلفی دارند .

آب انبار استوانه ای 

در تقسیم بندی انواع آب انبار، ابتدا به آب انبارهای استوانه ای شکل، یعنی دارای پلان دایره می پردازیم. ساخت و اجرای آب انبارهای استوانه ای شکل راحت تر است و آب را بهتر نگه می دارند. بر روی این نوع آب انبار گنبد داریم و به همین دلیل از پایین، آن را همانند یخچال ها (مخازن یخ که آنها را هم درون زمین می سازند) به شکل دایره درست می کنند؛ مقداری که ساخته شد و بالا آمد، روی آن را گنبد می زنند.

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: پلان خانه های سنتی ایرانی

آب انبار گلشن یزد

آب انبار چهل ستون 

آب انبارهایی هم هست که از فضای روی آنها استفاده می کنند یا این که مساحت آنها به قدری زیاد است که صحیح نیست روی آن گنبد بزنند. در این موارد میان آب انبار جرز می گذارند، همانند شبستان های بزرگ مساجد. با این تفاوت که  در شبستان های مساجد، جرزها را ظریف تره می گیرند ولی در اینجا ظرافت اهمیت زیادی ندارد؛ جرزها را به همان حدی که لازم است، انتخاب می کنند و دهانه ها هم اگر کوچک شد، اشکالی ندارد. معمولا به این آب انبارها چهل ستون می گویند. منظور از چهل، تعداد زیاد ستون است و به ندرت آب انباری می توان پیدا کرد که به این تعداد ستون (جرز) داشته باشد. یکی از آب انبارهای بزرگ، در تهران آب انبار سید اسماعيل” است که مدت ها پیش آن را به قهوه خانه تبدیل کرده بودند. در آن مقدار زیادی جرز وجود دارد و تقسیم بندی آن بسیار ساده است، یعنی یک کارلاژ مربع است که در تمام تقاطع هاجرزی بالا آمده است و پوشش آن نیز تماما يكنواخت است. این گونه آب انبارها را معمولا در جایی می ساختند که می خواستند مساحت آن بزرگ باشد و مقدار آب زیادی در آن جای گیرد و یا این که از فضای بالا استفاده کنند، مثل آب انبار “حاج آقاعلی” انبار وكيل “، انبار “خان” در شیراز، انبار وزیر” در اصفهان در مسیر دروازه کاشان و آب انبار “علیمردان خان در میدان گنج علی خان” که چهار جرز در وسط دارد، یعنی نه چشمه است.

آب انبار علیمردان خان کرمان

آب انبار تنوره ای 

قسمت اصلی آب انبار، مخزن آب آن است که به آن “خزينه”، “خزانه” و “تنوره هم می گویند. به این دلیل به آن تنوره می گویند که بعضی از آب انبارها به شکل تنوره ساخته می شده است. یعنی به شکل استوانه ای که ارتفاع آن نسبت به سطحش خیلی زیاد است. این نوع آب انبار، دارای گنبدی است و اطراف این گنبد دارای شیارهایی برای این که باد در داخل آن حرکت کرده، هوای آن تهویه شود. این آب انبار با آب انبارهای قبلی فرق دارد و به آن آب انبار تنوره ای می گویند. گودی آن زیاد بوده، نسبت قطر قاعده به ارتفاع آن کم است؛ در مقابل، مساحت آب انبارهای استوانه ای زیاد و ارتفاعشان کم است و اغلب بادگیر دارند. بادگیر برای خنک کردن آب آب انبار است و اغلب از یک تا شش بادگیر در آب انبارها به کار رفته است. و  آب انبار حاج آقا علی در کرمان آب انبار بسیار بزرگی است که در آن تمامی سطح زیر کاروانسرا را به آب انبار تبدیل کرده اند.

آب انبار حاج علی آقا رفسنجان

از آب انبارهای نزدیک تهران، آب انباری است در قزوین که آب انبار استوانه ای بزرگی با چهار بادگیر است. حال چگونگی دسترسی به آب انبار و رویه برداشتن آب را توضیح می دهیم :

ته آب انبار باید همواره حداقل بین یک گز تا یک گز و یک چارک آب وجود داشته باشد. شیر آب را نیز پایین نمی گذارند، به این جهت که کف آب انبارها همیشه رسوب و ته نشین دارند و اگر شیر بیش از حد پایین باشد، سبب می گردد که آب زیرین حرکت کرده، آب گل آلود شود. در زیر شیر آب انبار حتما چاله ای وجود دارد که آب اضافه درون آن می ریزد و در زیر آن، راهی به چاهی کنده شده تا آب اضافه به آنجا برسد.

در آب انبار طبیعتا پله هایی برای پایین رفتن وجود دارد که گاهی در میان پله ها، پاگرد قرار می دهند. پله بالا می آید تا به کف مورد نظر برسد. گاهی روی پله ها مقداری پوشیده و مقداری باز است و گاهی نیز تماما روباز است؛ اگر گودی آب انبار کم باشد، فضای پله ها را پوشش نمی دهند. در پاگردها محل هایی را برای نشستن و استراحت که گاهی نیز مفصل است، در نظر می گرفتند. گاهی پاگرد به قدری بزرگ و مفصل است که در آن، قهوه خانه، شربت خانه وجایی که بستنی و غیره عرضه می کنند، می سازند. در جهرم آب انباری به همین شکل وجود داشت که پاگرد و فضای جنب پاگرد آن به قدری بزرگ بود که در آنجا قهوه خانه ای دایر کرده بودند. این قسمت نیز برای خود، هواکش و خیشخانی دارد که هوای آن را تهویه می کند. این نوع پاگردها  را معمولا در آب انبارهای خیلی گود در نظر می گیرند تا کسانی که از تعداد زیادی پله پایین می روند و آب بر می دارند، در هنگام بالا آمدن در بین راه استراحت کنند.

خیشخان کلبه با دارافرین بوده است که پیرامون آن را یا حصیر یا سوفال یا بوته های خاز دور می پوشاندند و بر آن آب می پاشیدند تا بر اثر وزش باد، هوای خنک  را به درون بکشاند. (بادگیر و خیشخان. باستان شناسی و هنر ایران. شماره ۴ ص ۴۹. )

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: ویژگی های معماری ایرانی ، هنر معماری ایران

آب انبار سردار بزرگ

آب در آب انبارهایی که بادگیر دارند، بسیار خنک می شود؛ به قدری خنک که گاهی آب این آب انبارها به خنکی آب یخچال است. دلیل این امر آنست که وقتی باد می آید، بادگیر باد را پایین می برد و باد از روی آب عبور می کند. در نتیجه تبخیر سطحی صورت می گیرد و با این تبخیر، اگر صحیح و اصولی باشد، آب خنک می شود.

چاه هایی نیز وجود دارند با نام “چاه سرد. چاه سرد مثل چاه های معمولی است که زمین را حفر کرده و پایین می روند، با این تفاوت که وقتی به پایین رسیدند، آنجا را فراخ تر می کنند تا حالت مخروطی پیدا کند؛ یعنی مخروطی شکل می گیرد که روی آن، استوانه چاه بالا آمده است. این چاه ها را در زمستان ها از برف و یخ پر می کنند و آبی را که در تابستان بر می دارند، خنک است؛ زیرا برف و یخ به مرور در آن پایین که گود و در زیر زمین است، آب می شود و چون مقداری نیز تبخیر سطحی انجام می گیرد، همواره آب خنک می ماند. در شهرها از این چاه های سرد، فراوان وجود داشته است.

یخدان دو قلو سیرجان

در بعضی نقاط کویر، بادی می وزد که به همراه خود خاک دارد و به آن طوفان می گویند. همانند زواره و اطراف آن که به قدری در طوفان آن، خاک است که به نظر می رسد، روز نیست؛ طوری که جلوی نور آفتاب را می گیرد و همه جا تاریک می شود. اگر در چنین منطقه ای بادی که می وزد به وسیله بادگیر به آب انبار هدایت شود، آب آب انبار را خراب می کند و در ضمن باعث خنکی نیز نمی شود. در این مناطق برای رفع مشکل فوق، بادگیر را در خلاف جهت باد می سازند و به بادگیر حالت مکشی می دهند. یعنی بادگیرها را به نحوی می سازند که باد هوای داخل را می کشد و بیرون می آورد. از مسیر دیگری هوا وارد می شود و تبخیر سطحی انجام گرفته، آب خنک می شود.

به همین جهت، نوع و تعداد بادگیر آب انبارها با هم فرق داشته، که به بادهای محلی و انواع بادهایی که بادگیر سازها از آن اطلاع دارند، بستگی دارد. سازندگان بادگیر حتی می دانند که کدام باد در چه سطحی حرکت می کند. به این جهت است که بعضی از بادگیرها همانند بادگیر باغ دولت آباد یزد، بلند است. گاهی بادگیرها چند طبقه می باشند، به این جهت که در هر سطحی هر نوع بادی می وزد از آن باد استفاده کنند. هر باد، نوع، جهت و احیانا گرد و غباری که به همراه دارد با بقیه فرق می کند؛ به همین دلیل دریچه هایی که بر روی بادگیر است عده ای بسته و عده ای هم باز است تا بتوانند از بهترین و مناسب ترین باد، در مناسب ترین جهت استفاده کنند. اغلب آب انبارهایی که به صورت چهل ستون هستند بادگیر ندارند؛ در عوض روزنه هایی برای تهویه دارند.

بادگیر آب انبار حاج کاظم

در بعضی نقاط مثل جنوب یا شمال شرق ایران، در خراسان آب انبارهایی وجود دارد که دارای ویژگی های فوق نیستند. این آب انبارها بر چند نوع هستند و بیشتر حالت آبگیر دارند. عرض این آب انبارها كم (حدود سه گز) بوده ولی طولشان زیاد است و روی آن هم طاق آهنگ (طاق لوله ای) می زنند.

جهت برداشت آب از پله ها پایین می روند. همین طور که از آب آن برداشته می شود و سطح آب پایین تر می رود،  مجددا پله هایی وجود دارد که به وسیله آنها پایین رفته، آب بر می دارند. در حقیقت پله جزء آب انبار است. هواکشی  هم وجود دارد که عمل تهویه را انجام می دهد. این گونه آب انبارها از آب باران یا از آب پا”، یعنی آبی که با جوی می آید، پر می شوند. گاهی همین آب انبارها را در شرق، در استان خراسان به نحو دیگری می ساختند؛ طوری که آب انبار همان استوانه است که گنبد دارد، با این تفاوت که از چهار طرف پله دارد. پله ها نیز درون آب قرار گرفته اند و همان طور که  آب انبار آب کم می شود، از یکی از چهار راه پله پایین می روند و آب بر می دارند. روی آب انبار هم گنبد است ولی در اینجا بادگیر وجود ندارد و تهویه از طریق همان چهار درگاهی هایی صورت می گیرد که با آنها وارد می شوند و پایین می روند. این نوع آب انبار در بعضی نقاط، بیشتر در جنوب ایران، اصلا پوشش، سقف و پوشش خمیده آهنگ را ندارد. در حقیقت به صورت برکه ای است که آب در آن جمع می شود. به تدریج که از آب آن مصرف می کنند، آب کمتر می شود و مجددا به وسیله آب باران یا آب پا پر می شود.

اجزای آب انبار

آب انبارهایی که به وسیله شیر، از آنها آب بر می دارند، چه به صورت استوانه، تنوره و یا چهل ستون، آب انبارهایی هستند که یک بار آب در آن پر می کنند و گاهی تا یک سال مصرف می کنند. این گروه، آب انبارهایی نیستند که همواره از یک طرف آب در آن داخل شود و از طرف دیگر مصرف کنند. بر عکس آب انبارهای قبلی شرح داده شده که در آنها آب پر می شود و همین طور برداشت کرده، سطح آب پایین می رود، تا هر زمان که لازم داشتند آن را مجددا پر می کنند، این سه نوع آب انبار استوانه ای، تنوره ای، و چهل ستون که سالی یک تا شش بار آب در آن پر می کنند، ویژگی های خاصی دارند و دقت های خاصی نیز در آنها انجام می گیرد.

آب انبار بازار نو

بعد از آن که در این آب انبارها، آب باز کردند و از آب پر شد، مخلوطی از نمک، پودر آهک و خاک رس را در آب حل می کنند و آب گل آلودی که درون آن، نمک، آهک و مقداری هم خاک رس وجود دارد، بدست می آید. در حقیقت این مخلوط را روی تمام آب می پاشند و هم می زنند. آب آب انبار آبی گل آلود می شود و تا زمانی که این مخلوط کاملا در آب رسوب نکند، از آن استفاده نمی کنند، یعنی حتی از شیر نیز آب برنمی دارند. با رسوب شدن مخلوط، آهک آب را ضدعفونی می کند و رسوب کردن آهک و خاک رس باعث می شود که تمامی ذرات معلق در آب نیز رسوب کرده، به ته آب برود. مقداری از ذرات معلق نیز با آهک، گازهای موجود در هوا و نمک ترکیب می شود و به صورت یک قشر نازک روی آب باقی می ماند. این قشر یک محافظ برای آب است و بعد از این که این عمل انجام گرفت، از آب آب انبار از طریق شیر استفاده می کنند؛ شیر را باز می کنند و آب برمی دارند. همین طور که سطح آب پایین می رود قشری که روی آب بسته، پیوسته همراه با آب پایین می رود و مانع از آن می شود که آب بگندد، یا خاکشی  بزند و غیرقابل استفاده بشود. اگر این قشر بشکند، پاره بشود یا به هر طریقی سنگی یا حیوانی در داخل آن بیفتد و یا اگر از بالا کسی بخواهد آب بردارد، آب آب انبار می گندد؛ هم فاسد می شود و هم خاکشی می زند. پس سعی می کنند که به این قشر آسیبی نرسد. اگر آب انبار دریچه هایی در بالا دارد، دریچه ها را می بندند و آب هم وارد اینجا نمی شود تا موقعی که آب به سطحی می رسد که دوباره نیاز به آب پیدا کند. آنگاه مجددا درون آن را از آب پر می کنند.

جهت مطالعه بیشتر درباره بادگیر و آب انبار مراجعه شود به مقاله : بررسی بادگیر در کارکرد های متفاوت (آب انبار)

نحوه ساخت آب انبار 

کف آب انبارها بسیار مهم است. بعد از این که زمین را کنده، پایین رفتند، کف آن را “شفته تیژند” می ریزند. “تيزند در اصطلاح بنایی یعنی این که قسمت مهم تر مواد سازنده آن ملات، قوی تر و بیشتر است، مثلا می گویند گچ و خاک تیزند. گچ و خاک تیزند یعنی گچ و خاکی که مقدار گچ در آن بیشتر است. منظور از شفته تیزند نیز شفته ای است که آهک آن بیش از حد معمول است و در ساخت آن دقت بیشتری می کنند. پس وقتی آب انبار را کندند، پایین رفتند و به آن سطحی که می خواهند، رسیدند، در ابتدا شفته تیزندی را که با دقت درست کرده اند، می ریزند. شفته را می کوبند آنگاه روی آن را رگه های زیادی از آجر می چینند. نه به آن صورت که یک رگ آجر بچینند تا روی آن را بتوان مانند امروز از ماسه سیمان یا آن موقع از ملات ساروج استفاده کرد، بلکه بسته به بزرگی و کوچکی آب انبار و مقدار آبی که باید در آن جای گیرد، پنج تا ده رگ آجر روی آن می چینند. هر رگ را که آجر چینی می کنند، دوغاب تیزندی می ریزند که میان آجرها و حفره های آجر را پر می کند. دوغاب از جنس خود ملات است و ملات هم ساروج است.

در دیوارهای جانبی حداقل پایه دیوار با ارتفاع دیوار است و هر اندازه که آب انبار کوچک باشد، ضخامت پایه از یک گز کمتر نیست. یعنی اگر آب انبار خیلی هم کوچک باشد (ارتفاع دو گز)، پایین دیوار باید حدود یک گز باشد و پایه از یک گز کمتر را اختیار نمی کنند.

معمولا آجری که برای کف و دیوار آب انبار در نظر گرفته می شود، آجر خام پخت است و به آن “خام پخت قرمز”  می گویند. معمولا وقتی پوشش خمیده ای را اجرا می کنند روی آن دوغاب گچ و خاک می ریزند. این دوغاب گچ و خاک ممکن است گچ خالی هم باشد که به آن دوغاب تیزند می گویند.

علت استفاده از آجر خام پخت این است که بتواند به خوبی آب ملات را به خود بکشد و مجموعه آجرهایی که دیوار یا کف را درست می کنند، یکپارچه تر باشد. گاهی ممکن است در ساخت از مخلوطی از هر دو آجر خام پخت و آجری که به طور معمول پخته می شود، استفاده کنند. نوعی آجر مخصوص وجود دارد که وقتی بخواهند در ساخت بسیار دقت کنند، از آن استفاده می کنند و به آن، آجر لیمویی می گویند. آن را به طرز خاصی پخته، استفاده از آن منحصر به آب انبار است.

دیواره آب انبارها در پایین پهن است و به سمت بالا قطر آن کمتر می شود. طرف داخلی که به طرف آب است،

عمودی و طرف خارج آن مایل است. ضخامت دیوار که به آن اشاره شد با احتساب آبی است که داخل آب انبار است؛ اما اگر روی آب انبار را گنبد بزنند، به نسبت بزرگی و کوچکی گنبد، قطر دیوار نیز تغییر می کند و هرچه گنبد بزرگ تر باشد، قطر دیوار بیشتر می شود.

برای این که دیوار رانش گنبد را بهتر بگیرد، در دیواره آب انبار همانند کف آن، آن گونه که اشاره شد، پس از چیدن هر رگ، داخل آن دوغاب می ریزند. هم چنین چیدن دیواره آب انبار با دیوارهای معمولی فرق دارد: با ریختن ملات، آجر را به گونه ای خاص می گذارند؛ طوری که مقداری از ملات را با خود جمع می کند، به وسط دو آجر می آورد و آن را پر می کند. آجر بعدی را هم همین طور می گذارند و لیز می دهند. بعد از آن که دیوار چیده شد و بالا آمد، پشت آن را نیز شفته تیزند می ریزند. اجرای شفته هم شرایطی دارد. مقداری می ریزند و پس از گیرش، آن را می کوبند؛ آنگاه رگه بعدی را می ریزند. اگر یک باره این کار را اجرا کنند، چون شفته آب دارد و هنگام گیرش، آب آن کشیده می شود، سطح آن پایین رفته، مقاومت لازم را پیدا نمی کند. گاهی شفته ها را که می ریزند، سنگ های درشتی را از بالا به داخل آن می اندازند. این سنگ های درشت سبب می گردد که اولا شفته به خوبی جا به جا شود و ثانیا شفته را مقداری می لرزاند تا حبابی در آن باقی نماند.

در آب انبار “علیمردان خان” واقع در میدان گنجعلی خان کرمان، بعد از این که کف آن را به طریقی که اشاره شد، درست کردند، یک لایه سرب در کف آن ریخته، روی این لایه سرب را هم سه رگ آجر چیده بودند و روی آن را اندود کرده بودند. آغا محمد خان قاجار موقعی که در آن محل جنگ داشته، دستور می دهد کف آب انبار را بکنند و سرب ها را در آورده، با آنها گلوله می سازند.

مراحل ساخت اب انبار

اندود آب انبارها اندود “ديمه است. آهک اندود دیمه، آهک پودر است و آهک خمیر نیست. خاکستر آن حتما خاکستر چوب، مخصوصا چوب سپیدار است. سه قسمت خاکستر و هفت قسمت آهک ریخته، در آن به جای نی، پشم دباغی می ریزند. بیشتر آب انبارهای قدیمی که داریم متعلق به دوره صفویه است و چندین قرن است که اندود آنها پابرجا باقی مانده و خراب نشده است.

در بعضی جاها آب انبارهایی ساخته اند که در آنجانه آب راه (آب پا که به وسیله جوبیاید) وجود دارد و نه آب چاه  است و نه قنات. ولی مجبور بوده اند این آب انبارها را بسازند؛ من جمله در بعضی کاروانسراها. در خصوص کاروانسراها لازم به ذکر است که ساخت کاروانسراها، فرمول ها و محاسبات بسیار دقیقی لازم دارد. یعنی در حرکت کاروان از شهری به شهر دیگر، به گرما، سرما، صعب العبور بودن راه ها و احیانا طوفان های رملی که در راه است، توجه می کنند و مسیر کاروانسرا تا آن شهر را طوری اندازه می گیرند که یک کاروان بتواند با عزیمت صبح هنگام، قبل از غروب آفتاب، در زمستان در کوتاه ترین فاصله یا در تابستان به مقصد برسد و اینها همگی حساب دارد. بعضی از این کاروانسراها در محل هایی واقع شده اند بدون هیچ آب راه، چاه و قنات. یکی از این مکان ها در سرخس است. در این کاروانسرا افرادی هستند که به وضع هوا آشنایی دارند و مطالعه کرده اند که در چه مواقعی از سال باران های شدید می بارد. پشت بام ها و فضاهای این کاروانسرا طوری ساخته شده که به وسیله راه آب هایی مخصوص، تمام آب پشت بام و محوطه وارد آب انباری می شود که در میان حیاط قرار دارد. قبل از باران، پشت بام را جارو می کنند، تمام آبروها را باز و مهیا می کنند تا آب باران که می بارد از این مسیر عبور کند و به آب انبار برود. در خصوص دست یابی به آب، ایرانیان فکرهای بسیار اساسی کرده اند؛ یکی از موارد آن همین مورد فوق است.

• پوست حیوانات را در دباغ خانه تبدیل به چرم می کنند. پشمی که از آنجا بدست می آید، پشم لهیده ای است که پشم خاصی است و در کارهای بافتنی و غیره کاربردی ندارد.

آبگیر

در اصطلاح به خزانه آب انبار گفته می شد که در پشت نمای آب انبار واقع شده بود و به وسیله شیری که در بخش پاشير قرار داشت، آب آشامیدنی مردم را تامین می کرد. آبگیرها به صورتهای گرد، مکعب و خصوصا مکعب مستطیل ساخته می شدند. برای جلوگیری از نشت آب به بیرون معمولا دیواره ها و کف آبگیر را با لایه ای از ساروج می پوشاندند. گذشته از آن، آبگیرها یا استخرهایی برای ذخیره آب در برخی از روستاها وجود داشت که به مصرف کشاورزی یا باغداری و غیره می رسید.( واژه نامه سنتی معماری ایران _صادق شمس _1389