بحثی مفصل پیرامون آتشکده، از کارکرد تا کالبد

شناخت اجمالی و بحثی مفصل پیرامون آتشکده

در بحثی مفصل پیرامون آتشکده آمده است که ساختمان آتشکده بدین گونه بوده که یک گنبد خانه در میان داشته و یک راهرو که بر گرد آن می گشته است . در پیشگاه این گنبد خانه، پادیاو یا جایگاه شستشو بوده است. گرداگرد آنها گاه فضاهای دیگری بوده که کاربرد مدرسه، رصد خانه و بیمارستان داشته است …. گنبد خانه یک چهارتاقی است که از چهارسو باز است . گاه در یک سوی آن یک ایوان سرپوشیده بوده و گویا گاه ایوان دیگری هم در آن سو داشته است .

برای خواندن مطالب مربوط به معماری معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: شاهکارهای معماری معاصر ایران

آتشکده بازه هور

معماري آتشکده هاي دوره ساسانيان به صورت یک بناي چهار ضلعی گنبد دار بوده است كه آن را چهار ستون نگاه می داشته اند برخی از این گنبدها با آجر و ردیفی از سنگ بوده اند و بقایاي آن ها تا به امروز نيز وجود دارد.( نقشه 6) این بناها به نام چهارطاقی نيز معروف هستند.

در گذشته آتش مقدس در زیر گنبد نگهداری می شده، ولی کم کم این جایگاه آتش از میانه ساختمان به کناری رفته است … به گونه ای که در آتشکده های امروزی، جایگاه آتش در یک اتاق و پستویی قرار دارد که راهرویی هم گرد آن نمی گردد

آتشکده بازه هور

 بررسی کلی ساختار کالبدی آتشکده ها

بحثی مفصل پیرامون آتشکده ها وجود دارد که معماري آتشکده هاي دوره ساسانيان به صورت یک بناي چهار ضلعی گنبد دار بوده است كه آن را چهار ستون نگاه

میداشته اند برخی از این گنبدها با آجر و ردیفی از سنگ بوده اند و بقایاي آنها تا به امروز نيز وجود دارد. این بناها بنام چهارطاقی نيز معروف هستند. در سکه هاي شاپور اول آتشکده به صورت ستونی بزرگ و چهار ضلعی ساخته شده است.

شکل همه آتشکده ها در همه جا تقریباً یکسان بوده است. آتشگاه در « : “آرتوركریستينسن” در وصف آتشکده ها میگوید وسط آتشکده قرار داشته و هر آتشکده هشت درگاه و چند اتاق هشت ضلعی داشته است و نمونه آن بناها هم اكنون درسن، (». شهر یزد آشکار است 1317 ، ص 102 .)

برای خواندن مطالب مربوط به معماري معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: شاهکارهای معماری معاصر ایران ، بناهای شاخص معماری معاصر ایران

از آنجا كه در نزد زرتشتيان آتش عنصري مقدس بوده نگاهداري و مواظبت از آن شرایط خاصی را می طلبيده است. در متون زرتشتی دميده شدن نفس انسان بر آتش بسيار مورد مذمت قرار گرفته است و نيایش كننده باید به هنگام نيایش نوعی دهان بند استفاده كند تا مبادا نفس او آتش را آلوده كند. تنها موبدان به نزد آتش میروند و مردم عادي حق ورود به حریم آتش را ندارند. در آتشکده هاي ایران آتش در فضاي كاملاً بسته قرار داشته است اما در هند زرتشتيان تنها می توانند آتش رااز پشت دیوارهایی كه به صورت مشبک هستند نيایش كنند. مسئله دیگر ممنوع بودن تابش نور خورشيد بر آتش است و به همين خاطر، زرتشتيان آتشکده ها را به گونه اي می سازند كه آتش در فضایی تاریک و بر روي یک آتشدان قرار دارد.

الگوی کلی و سیر تکاملی در بحثی مفصل پیرامون آتشکده

–  بررسی برخی از ویژگی های معماری و نیارشی آتشکده ها

• گوناگونی در طرح و بهره گيري از اندام هاي گوناگون در ساختمان و سازه بنا
• رعایت قرینگی در طرح پلان و نقشه بنا
• بهره گيري از آسمانه هاي خميده تاقی وگنبدي (تاق آهنگ، تاق وتویزه و نيمگنبد به شيوه تركين(
• بهره گيري از چفدهاي مازه دار براي تاق ها وگنبدها
• پی سازي با سنگ لاشه
• گوشه سازي چوبی، سکنج، ترمبه و فيلپوش در زیر گنبدها
• ساختمایه هاي بوم آورد، سنگ لاشه، خشت وآجر، ملات گيرچارو

آتشکده نیم ور

بحثی مفصل پیرامون آتشکده،تاریخ پيدایش آتشکده ها

برخی ایرانشناسان شکل گيري و تأسيس آتشکده را به زمان هخامنشيان مربوط میدانند(اوشيدري، 1379 ، ص 112 ). در اوستا نامی از آتشکده به ميان نيامده است اما در كتاب وندیداد  به معبد آتش اشاره دارد. اما تصریح به نام آتشکده در دوره ساسانيان بيشتر و شفافتر صورت پذیرفته است كه “كرتير”  در كتيبه خود  به روشنی از آن نام می برد. برخی بر این باورند كه بناي آتشکده ها واكنشی بود به ساخت و ساز معابد براي ایزدان گوناگون در دوره هخامنشيان و یا اینكه لااقل به تقليد از اقوام دیگر ساخته شد.(كریستين سن، 1317 ، ص 109 )

آتشکده نیاسر

بحثی مفصل پیرامون آتشکده ، دین در زمان ساسانيان

تحقيقاتی كه در این اواخر در باب دین ساسانی شده، صحبت روایاتی را كه بهنظر میرسد بعدها ساخته شده باشد، رد می كند. این روایات مبتنی است بر اینكه اردشير بابکان پس از استقرار كشور، دین زرتشتی را كه بههمان صفوت خویش در فارس محفوظ مانده بود، آیين رسمی قرار داد. فارس محققا بهمنزله نگهبان سنن دین ایرانی بوده است، ولی این همان آیينی كه به نظر میرسيد با تحول دین زرتشتی مرتبط باشد نيست، بلکه بيشتر همان صورت آیين قدیم مزدایی را كه تقریبا لایتغير ماند داشته است. همان آیينی كه اردشير دوم در آن پرستش ناهيد(آناهيته) را كه مخصوصا مرتبط با آتش پرستی بود و تصویري از الوهيت به شمار می آمد داخل كرد. بنابراین در زمان پيدایش سلسله ساسانی، فارس  عهد  آنان با داشتن آیين اهورا مزدا، محافظ آیين ناهيد بود كه معبد عمده آن در استخر قرار داشت و در آن هيربدان آتشگاه كه در ميان آنان بهنظر میرسد اجداد خاندان ساسانی مقامی ارجمند داشتند، خدمت میكردند(گيرشمن، 1388 ، ص 300 )

به نظر میرسد در زمان شاپور اول ساسانی، یعنی در عصري كه شاهنشاهی جوان، به طور مستحکم استقرار یافته و منافعی در سياست بين المللی به دست آورده بود، هنگامیكه در جنگ با روم همه ي قواي ملی لازم بود متمركز گردد، مساله دین شاهنشاهی مطرح شده باشد و همين امر علت توجه شاپور به مانی و دین او و اظهار علاقه ي وي بدین پيامبر كه دوستی وي راجلب كرده بود میباشد(گيرشمن، ص 301 )

با آنكه هيچ دليل موجهی از طبقه بندي هخامنشی وجود ندارد اما ظاهراً آتش بهرام و آتش آدُران از اهميت خاصی

برخوردار بودهاند(بویس، 1381 ، ص 11 – 12 ) اشارت به آتشکده در دورهي پارتيان بيشتر به چشم می خورد. به عنوان مثال در داستان ویس و رامين، شاه اموال بسياري را به آتشکده می بخشد. آتشکده ها نه تنها در ایران بلکه در بسياري از مناطق در “كاپادوكيه” « : اطراف نيز وجود داشت هاند. استرابون مینویسد  طایف هي مغان كه آتش فروزان خوانده می شوند بسيارند.

محوطه اي وسيع كه در ميان آن محرابی نهاده اند، بر روي آن خاكستر فراوان انباشته شده و بر آن آتشی است كه هميشه روشن می باشد و مغان از آن پرستاري می كنند. هر روز به آنجا می روند، ساعتی را سرود می خوانند و در برابر آتش دست هاي بویس،

آتشگاه هایی سخن میگوید كه وي كار آنها را سروسامان داده است(بویس، ص 335 ). خلاصه آنكه منابع درباره ي وجود آتشکده در زمان هخامنشيان بسيار كم است اما از اشارات فراوانی كه به آتشکده هاي بعد از هخامنشيان شده است می توان حدس زد كه آتشکده ها در زمان هخامنشيان در حال شکل گيري بوده اند(بویس، ص 325 .)

آتشکده نیاسر

كاركرد سياسي آتشكده ها:

نقش برجسته اي را در تخت جمشيد به پاپك و پسرش شاپور نسبت می دهند كه در آن، پاپك در يك دست شمشير دارد و با دست ديگر آتشداني را به هم مي زند يا در آن هيمه مي اندازد؛ شاپور نيز سوار بر اسب در يك دست، شمشير و در دست ديگر، حلقة روبانداري دارد . با اينكه در هيچ جا از پاپك به عنوان موبد ياد نشده، اما اين نقش ظاهراًپاپك را در مقام دوگانة شاه  موبد نشان مي دهد. (گيمن، ج 3، ص 302 ؛ هرتسفلد، ص 314

منابع اسلامي، به سرپرستي ساسان بر آتشكدة اناهيتاي استخر اذعان دارند، اما هيچ يك از منابع دوران ساسانيان، اين نظريه را كه ساسان سمت رياست معبد اناهيتاي شهر استخر را داشته، تاييد نمي كنند. برخي منابع، (كارنامه اردشير بابكان، صص 832 ؛ فردوسي، ج 7، پادشاهي اشكانيان، بيت هاي 80 به بعد )

ساسان را چوپاني مي دانند كه در نزد پاپك بود و پس از مدتي در اثر خواب ديدن پاپك، با دختر وي ازدواج كرد و وارد دستگاه او شد . كتيبه هاي ساساني نيز به اينكه ساسان موبد يا روحاني بوده، هيچ اشاره اي نمي كنند. كتيبة شاپور در كعبة زرتشت، از ساسان تنها با عنوان ساسان خداي ياد مي كنند نه چيز ديگر (عريان، كتيبة كعبه زرتشت شاپور، را نمي توان به منزلة موبدي يا رياست آتشكده تلقي « خداي » بند 20 ) و البته اين لقب كرد. منابعي كه ساسان را سرپرست آتشكدة اناهيتا مي دانند، عبا رتند از طبري، بلعمي و 30 ) اين – ابن اثير كه بي گمان دو شخص اخير نيز از طبري پيروي كرده اند. (نولدكه، صص 32 امر در مورد پاپك نيز صدق مي كند؛ در هيچ يك از كتيبه هاي ساساني و منابع اسلامي از او به عنوان موبد ياد نشده، بلكه در كتيبه ها او را شاه مي خوانند و در م نابع اسلامي و كارنامة اردشير پاپكان از او به عنوان شاه محلي دست نشاندة اردوان ياد شده است .

كارنامه اردشير پاپكان، ص 93 و ادامه؛ فردوسي، ج 7، پادشاهي اردشير، بي تهاي 75 و ؛Chaumont, p.179) (802- ادامه، ص 205 ؛ اب ناثير، ص 54 ؛ مستوفي، صص)

آتشکده چهارطاقی ایلام

كاركرد اجتماعي آتشكده ها:

به دست دادن تصويري از كاركرد اجتماعي آتشكده ها به سادگيِ كاركرد سياسي آنها نيست. در اين زمينه ناچاريم بر جرياناتي تكيه كنيم كه غالباً از محدودة جايگاه شاه، روحانيون و اشراف بيرون نمي رود. البته اين چشم انداز را بيش از هر چيز مديون منابع اسلامي هستيم . در صورتي كه در م تون پهلوي كه ديدگاه ديني آنها بر ديدگاه اجتماعي

و اقتصادي شان برتري دارد، هرگز از ورود شاه به آتشكده ها يا اقدام او و اشراف در واگذاري اموال و دارايي ها به اين مكان ها و بسياري جريان هاي ديگري كه در منابع اسلامي آمده، آگاه نمي شويم. شاه با تاجگذاري ديني در آتشكده، به پادشاهي خود، تقدس و مشروعيت مي بخشيد. اين تاجگذاري، بخشي از كلّ مراسم تاجگذاري بود كه دو بخش داشت و اين دو بخش، دو تاجگذاري متمايز، اما مرتبط با هم بودند . نخستين تاجگذاري، همان بر تخت نشيني بود كه در برابر شاهزادگان، بزرگان و اشراف در تيسفون صورت مي گرفت. تاجگذاري دوم، تاجگذاري ديني بود كه در آتشكده، خواه اردشيرخوره، خواه اناهيتاي استخر يا شيز صورت مي گرفت . در تاجگذاري ديني،همچون تاجگذاري سياسي، شاه با نشان هاي پادشاهي اش وارد آتشكده مي شد و مراسم را اجرا مي كرد. يكي از اين نشان ها جايگاه زرين پادشاهي بود كه در واقع، جنبه و نمايي ديگر از تخت زرين كاخ به شمار مي رفت.

بر اساس منابع اسلامي، شاهان ساساني معمولاً با پاي پياده به ديدار آتشكدة آذرگشنسب مي شتافتند. (مسعودي، تنبيه الاشراف ، ص 89 ؛ ابن خرداذبه، ص 97 ) شاهان ساساني در آتشكده هاي مشهور جايگا ه ويژه اي داشتند؛ از جمله به گفتة فردوسي، خسرو انوشيروان در سر راه يكي از نبردهايش با روميان، به آذربايجان رسيد و به آذرگشنسپ رفت تا در Gah – Bi zarr ) آيين روحاني شركت كند. به محض ورود، يك جا نشست زرين براي او قرار دادند . (تفضلي، ص 152 ) به گزارش بير وني، پيروز به آتشكدة آذرخوره (azada رفت تا براي بارش باران نيايش كند . او پس از اتمام كار و بيرون آمدن از آتشكده بر ( جايگاه زرين اما كوچكتر از تخت (دنبكا) نشست. (بيروني، ص 300

زيارت شاه از آتشكده، دعا در برابر آتش، ستايش ايزدان و احتمالاً تقاضايي كه شاه در حين انجام مراسم ستايش، از ايزدان و آتش مي كرد، بازنماييِ فرايندي بود كه مردم را به اين باور مي رساند كه شخص شاه نيز از رفتن به آتشكده بي نياز نيست . رسيدن به مركز مقدس، برابر بود با تقديس شدن و مشرف شدن . اين برتري تقدس آتشكده و آتش نسبت به تقدس شاه را مي توان در آغاز و پايان گزارش بيروني به خوبي مشاهده نمود. (همان، صص 301

بازه هور

كاركرد اقتصادي آتشكده ها:

تشخيص و تعيين جايگاه اقتصادي آتش كده ها، تفكيك مؤلفه هاي آن و تأثير آن بر حيات اقتصادي دوران ساساني، هرچند غيرممكن نيست اما به دليل كمبود شواهد و مدارك، ساده هم نيست . در اين خصوص، فقط بايد به گزارش هايي تكيه كنيم كه كاملاً كليشه اي هستند؛ براي مثال، ديدار شاه از آتشكده و آتش به نتايجي ختم مي شد كه قابل تعميم به ساير بهدينان نيز بود . يكي از اين نتايج را منابع اسلامي بيشتر مورد بررسي قرار داده اند و آن اينكه شاه پس از هر ديدار از آتشكده، اموال و دارايي هاي فراواني بهآتشكده و كارگزاران آن مي بخشيد. گويا همين امر در مورد بهدينان و مؤمنان صدق مي كرده است؛ چه بسا يك بهدين كه براي كوچكترين مشكل با رفتن به آتشكده نذر

خود را با دادن صدقه و عشريه به آتشكده ادا مي كرد. هدف هر شخص زرتشتي در تأسيس يك آتشكده يا حتي نشانيدن آتش، در وهلة اول، امتنان و سپاسگزاري از ايزدان بود . (كارنامه اردشير پاپكان، صص 47 و 51 و 87 و 111 ؛ ويدن اين اقدام، بنا به وسع و توان هر شخص زرتشتي از (Gignoux, p.17 ؛ گرن، ص 341 نشانيدن يك آتش ساده تا تأسيس آتشكده متفاوت بود . آتش يا آتشكدة مزبور را معمولاً به نام مي نشاندند يا تأسيس مي كردند.

منابع :

كاركرد سياسي، اجتماعي و اقتصادي آتشكد هها در عصر ساساني دكتر علي اصغر ميرزايي – استاديار گروه تاريخ دانشگاه اراك – از ص 123 تا 137