تقسیم بندی بادگیر بر مبنای جهت دریافت باد
الف). بادگیر یک طرفه
این بادگیر ها بیشتر در منطقه ی اردکان استان یزد دیده میشود. جهت دهانه ها در انواع آن ها، رو به باد مطبوع اصفهانی است و از سمت غرب، شرق و جنوب، هیچ منفذی برای آن در نظر گرفته نشده است. به این ها، بادگیرهای یک طرفه» هم گفته میشود. انواع یک طرفه، به ویژه در مناطقی که گرد و غبار زیادی وجود دارد، عموما کم ارتفاع و کوتاه تر از سایر بادگیرها ساخته میشود.
ساختار بادگیرهای اردکانی، در مقایسه با سایر انواع آنها تا اندازه ای ساده و از لحاظ اقتصادی نیز مقرون به صرفه تر است؛ به همین دلیل نیز امکان ساخت یک بادگیر برای هر اتاق، در این منطقه وجود دارد. البته باید اشاره کنیم که این نوع بادگیر، در شهرهای طبس، میبد و عقدا، که باد مطلوب جهت مشخصی دارد، نیز دیده می شود.
در برخی از شهرهای جنوبی ایران که در مجاورت دریا قرار دارند نیز به منظور انتقال بادهای خنک سطح دریا به فضای درونی ساختمانها، نمونه های یک طرفه رو به دریا ساخته میشوند در بعضی از بنادر جنوبی ایران مانند بندرهای لنگه و گنگ، بادگیرها چهار طرفه، حجیم و کوتاه است .
در شهر یزد تمامی این سازه ها مرتفع و چهار طرفه و یا هشت طرفه هستند. ولی برعکس در شهر میبد که در پنجاه کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیرها کوتاه و یک طرفه هستند. این امر بدین خاطر است که در میبد بادهای کویری توأم با گرد و غبار از سمت کویر می وزد و اهالی مجبورند که بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند. ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته ، بادهای کویری کمتر جریان دارد و می توان بادگیرهای مرتفع چند طرفه در شهرهایی که باد مطلوب نیز دارای قدری گرد و غبار است (مانند گناباد در استان خراسان) معمولا یک فضای خاکریز در زیر بادگیر ایجاد می کنند. مقطع کانال آن را در این قسمت نسبت به مقطع بالای آن قدری عریض تر می گیرند تا سرعت باد کاهش یابد و غبار و خاک در آن ریخته شود. باد پس از ورود به دهانه بادگیر و عبور از محوطه خاکریز قدری صاف تر شده و وارد اتاق می گردد.
نمونه های یک طرفه عموما کوتاه هستند و آنها را نمی توان در محیطی که دارای گرد و غبار نسبتا زیادی است، مرتفع بنا نمود.
در شهرهایی مانند میبد، عقدا و اردکان، شکل آنها متفاوت با یزد است. بادگیرها یک سویه می شوند و دیگر مکعب مستطیل هم نیستند، بلکه بامی شیبدار و خرپشت های دارند. دلیل آن این است که در آن سرزمین ها طوفان های ترسناکی می وزد و چندان باد مطبوع ندارند. پس بادگیرها دارای یک گذرگاه مکش هستند. شکل خرپشتهای آنها برای پایداری در برابر باد و رد کردن توفان است. در سوی دیگر این شیب، هنگام وزش باد، مکش پدید می آید. بیشتر بادگیرهای آن ها کوچک هستند، مثلا به اندازه 1*2.5 متر. شمار آنها هم حساب شده است .
برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: اصول معماری ایرانی
ب). بادگیر دو طرفه ( کرمانی )
این نوع بادگیرها از نظر ساختار معماری، ساده و تقریبا کوچک اند و از آنجا که دو طرفه ساخته می شوند به آن بادگیر دو قلو نیز گفته می شود. این بادگیرها، عمدتا در مسیر بادهای شناخته شده بنا می شوند ضمن آن که کارایی آن ها نیز نسبت به بادگیر های اردکانی تا حدودی دقیق تر و ایده آل تر است. بادگیر اغلب آب انبارها به شکل بادگیرهای کرمانی ساخته می شود.
ج). بادگیر 3 طرفه
نمونه های بادگیرهای سه طرفه، بادگیر امامزاده حسین طبس و سه بادگیر در سیرجان، ارگ بم و روستای حسین آباد یزد است .در این نوع دیواری که در معرض وزش باد مطبوع قرار می گیرد وسیع تر و با تعداد دهانه های بیشتری ساخته شده است .دو طرف دیگر بادگیر نیز در صورت تغییر جهت باد خنک، هوا را به داخل می کشد.
در بادگیر امامزاده حسین طبس، همین که باد به دهانه های بادگیر می رسد، به خاطر شکل منحنی دهانه ها، به آسانی به سمت پایین جریان می یابد. تقسیم دهانه آن، در این ترکیب، علاوه بر محکم کردن و مقاوم سازی آن در مقابل باد، در افزایش سرعت بادی که به پایین کشیده می شود نیز مؤثر است.
بادگیر سه طرفه که فقط طرف غربی یا جنوبی آن را بسته اند (برای منطقه ی کرمان) ، دو شکل دارد:
(الف) سه طرفه ی متصل
(ب) سه طرفه ی منفصل
که به این نوع اخیر، «اشکم دریده» نیز می گویند .نوع متصل آن در سیرجان، در خانه ای مجاور بلوار دکتر صادقی و هم چنین در روستای حسین آباد یزد و نوع منفصل آن در خانه ی فرماندهی سربازخانه ی ارگ بم وجود دارد.
برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: ویژگی معماری ایرانی ، نور در معماری ایرانی
نمونه نادر سه طرفه در طبس یزد یافت شده که دارای ساقه مثلثی با سه جهت دریافت باد است.این نمونه ابتدائا توسط خانم محمودی معرفی گردید و پیش از آن در مبعی یافت نشد. آن برخلاف سایر نمونه های سه طرفه که ساقه مستطیلی دارند ساقه مثلثی دارد و ارتفاع نسبتا کوتاهی ازسطح پشت بام دارد.
د). چهار طرفه (یزدی )
بادگیرهای یزدی از سایر انواع بادگیرها بزرگتر است و معمولا به صورت چهار طرفه ساخته می شود. به همین دلیل نیز در بعضی از مناطق، آن را بادگیر «چهار طرفه یا چهار سو» هم می نامند. ارتفاع این نوع بادگیرها معمولا زیاد است. البته میزان ارتفاع بادگیر و نوع دهانه های هر سمت آن، با اوضاع جوی منطقه، ارتباط مستقیم دارد. بادگیرهای یزدی از نظر معماری، مشکل تر، پیچیده تر و زیباتر از سایر انواع بادگیرها هستند. در طی سالیان و گذر از مراحل تکاملی در ساخت این نوع بادگیرها تعداد وجوه از چهار به شش و هشت افزایش یافته که نمونه ای از زیباترین و بلندترین آن بادگیر باغ دولت آباد یزد می باشد.
بادگیر دو طبقه (دو اشکوبه ای را می توان آخرین مرحله ی تکامل بادگیرهای یزد دانست، در ساخت این بادگیرهای دو طبقه، یک بادگیر بزرگ با دهانه و تیغه های معمولی در هر چهار جهت ساخته شده و قسمت میانی آن را جدا از هر چهار جهت و به صورت مستقل به ارتفاع بیشتری بالا برده اند. در واقع، یک بادگیر باریک از قسمت مرکزی بادگیر اصلی، به ارتفاع یک تا دو متر و گاهی بیشتر بنا میشد که به دلیل مستقل بودن ساختار معماری آن از بادگیر بزرگ، هر
گونه آسیب با خسارتی، نظیر فرو ریختن تیغه های بادگیر مرکزی یا صدمه دیدن بخش هایی از بادگیر بزرگ، فقط به
همان طبقه محدود می شد و عملکرد بادگیر دیگر را تحت تاثیر قرار نمی داد . امتیاز دیگر این گونه بادگیرها دهانه های ورودی هوای آنهاست. این دهانه ها باد را از هر ارتفاعی به داخل هدایت می کرده است. [1]
بهترین نمونه بادگیرها در جنوب کشور را می توان در بندرلنگه و بندر گنگ (در شش کیلومتری غرب بندر لنگه) ملاحظه نمود. هنوز هم بادگیرهای حجیم چهار طرفه ، نمود اصلی این دو بندر قدیمی می باشد. طرز کار بادگیرهای این منطقه مشابه نواحی مرکزی ایران است، فقط همان گونه که عنوان شد، عملکرد برودتی این بادگیرها فقط از طریق جابجائی هوا صورت می گیرد. مطلب دیگر اینکه نسیم هوای بین خشکی و دریا و به طور کلّی بادهای محلی در این مناطق از شدت کمتری نسبت به نواحی مرکزی ایران برخورداراند و لذا باید بادگیرها حجیم تر باشند تا بتوانند جریان بیشتری از هوا را به درون اتاق انتقال دهند. در بعضی موارد مساحت مقطع بادگیر به بیش از هشت مترمربع می رسد و بر روی کل بام اتاق قرار می گیرد. در بندر لنگه در نزدیکی ساحل تعداد آبادگیرها بیشتر است و حجم آنها نیز بزرگتر می باشد، ولی هرچه از ساحل دور شویم، تعداد این بادگیرها و ابعاد آنها کمتر می شود .
ه). شش و هشت طرفه
در این نوع بادگیر ها، قابلیت دریافت باد بهتر است زیرا باد از هر سمتی بوزد، راه خود را به سمت داخل پیدا می کند. در یزد این نوع بادگیر ها عموما بر فراز آب انبار دیده می شود و تنها موردی که بادگیر هشت طرفه در بنای مسکونی
مشاهده شده، باغ دولت آباد است. باد گیر های بلند را هشت طرفه احداث می کنند تا در مقابل فشار باد پایداری بیشتری داشته باشد و شکل بدنه بادگیر باعث عبور جریان باد با فشار کمتری شود. ارتفاع بادگیر باغ دولت آباد یزد 33.8 متر است.
بادگیر چپقی (با 8 لوله چپقی شکل به 8 جهت – با زمینه شش ضلعی نامنتظم)
بادگير چپقی سيرجان يکی از منحصر به فردترين بادگيرهای ايران و جهان است که برای خانه مرحوم دکتر سيّد علی اصغر رضوی) اوّلين پزشک شهرستان سيرجان
ساخته شده است. بادگير چپقی از آثار دوران معاصر و متعلق به دوره پهلوی اول است که به لحاظ ارزش های فرهنگی و هنری که تلفيقی از معماری و صنعت است بنا گرديده است.چنانچه قبلا نيز اشاره شد بادگير باقيمانده ی خانه قديمی است که بانی آن آقا سيّد علی اصغر رضوی معروف به دکتر رضوی از مالکان زمين و صاحبين مکنت بوده که ابتدا در محمود آباد سيرجان می زيسته و سپس به سيرجان آمده و اقدام به ساخت خانه مذکور نموده و وی در همين خانه به طبابت اهل سيرجان به صورت رايگان می پرداخته است.
بادگير مشهور با شبکه های هندسی منظم آن که در زير بادگير قرار دارد، بر روی فضاهای مستطيل شکل شمالی – شرقی قرار گرفته که هوای اطراف را با عبور از کانال های تهويه به درون فضاها که در واقع تابستان نشين خانه بوده فرستاده است. (هم اکنون اين بادگير به عنوان نماد شهرستان سيرجان معروف است) همچنان که بادگير چپقی سيرجان نيز ساختاری کاملاً متفاوت داری عملکردی مشابه ساير بادگيرها می باشد .
بر مبنای شکل پلان
فرم پلان، نقش مهمی در شکل گیری بادگیرها و چگونگی نمای شهر دارد. به طورکلی در ایران، بادگیر با پلان های مربع، مستطیل، شش ضلعی و دایره ای دیده شده است. باد گیر با پلان دایره ای در ایران، بسیار نادر است. در شهر یزد، تنها یک بادگیر با پلان دایره ای، آن هم در اطراف شهر دیده شده است.
بادگیر نه تنها در فرم پلان، بلکه از لحاظ فرم تیغه های داخلی نیز متفاوتند. تیغه ها عناصری از خشت و آجر هستند که ستون بادگیر را به چند ستون کوچک تر تقسیم می کنند. این تیغه ها را می توان به دو دسته ی تیغه های اصلی و تیغه های فرعی تقسیم بندی کرد. تیغه های اصلی از طبقه هم کف شروع شده و تا سقف بادگیر ادامه می یابند و ستون بادگیر را به ستون های کوچکتر تقسیم می کنند. تیغه های اصلی، بیشتر نقش کارکردی داشته و در دهانه ی ورودی بادگیر قرار می گیرند. آن ها مانند پره های دریچه ی کولر های امروزی عمل می کنند.
تیغه های فرعی، برخلاف تیغه های اصلی، در نمای بیرونی بادگیر ها دیده می شوند و به این ترتیب در زیبایی شهر و نمای ساختمان ها تاثیر گذار هستند. با توجه به فرم هندسی پلان و نحوه قرار گیری تیغه ها میتوان بادگیر ها را به دسته های زیر تقسیم بندی کرد.
الف ) پلان مربعی
تیغه های اصلی در پلان مربع، سه گونه طراحی شده اند که عبارتند از تیغه ی ضربدری، تیغه ی H و تیغه صلیبی
ب). با پلان شش و هشت ضلعی
تیغه های اصلی در این نوع پلان، قطری هستند و به همین دلیل، تنوع شکل در این نوع بادگیر ها دیده نمی شود .
ج). پلان مستطیل
پلان مستطیل، رایج ترین شکل پلان در بادگیر هاست. از میان 60 بادگیر که به عنوان نمونه مورد بررسی قرار گرفتند، 53 بادگیر پلان مستطیل داشتند. تیغه های اصلی تشکیل دهنده ی بادگیر با سطح مقطع مستطیلی نسبت به سایر انواع پلان، تنوع بیشتری را درشکل تیغه ها به وجود آورده است.
- تیغه های ضربدری : این گونه تیغه ها به تعداد بسیار کم و شاید انگشت شمار در یزد وجود دارد. تناسبات پلان در این گونه 1 به 1.5 است.
- تیغه عمود بر هم به شکل صلیب : تیغه های صلیبی رایج ترین گونه ی تیغه های مورد استفاده در بادگیر های یزد است که با تناسبات متفاوت و متنوعی به کار گرفته شده است.
بادگیر با پلان مستطیل – بادگیر شاهکار مهندسی ایران – 259
تیغه عمود بر هم به شکل H:
بادگیر با پلان مستطیل – بادگیر شاهکار مهندسی ایران – 260
منابع
مقاله بادگیر سیرجانی – خواجویی – 1397 – آرشیو دانشکده معماری دانشگاه شهید رجائی
