معماری مدرن ایرانی

1- مقدمه  

شروع معماری مدرن ایرانی را می توان از حدود سال۱۳۰۰  به بعد تصور کرد. این زمانی است که در اثر تحولات سیاسی و اجتماعی جریان زندگی اجتماعی و اقتصادی ایران تغییر کرد، سیمای شهر ایران متحول شد و بناهای لازم برای زندگی جدید مانند ادارات ، کارخانجات ، بانك ها ، ایستگاههای راه آهن ، دانشگاهها و جز اینها ، و همچنین واحدها و مجموعه های مسکونی جدید در شهرها به وجود آمدند. این بناها برخلاف بناهای قبل از تاریخ معاصر که بدست معماران سنتی طراحی و ساخته می شدند، به تدریج به دست معماران تحصیل کرده طراحی گردیدند. این عده را ابتدا معماران غیر ایرانی تشكیل می دادند و سپس اندك اندك معمارانی که در مدارس معماری خارج از ایران تحصیل کرده بودند و بدنبال آن با ایجاد اولین مدرسه معماری ایران در حدود سال های 1320 ، معماران تحصیل کرده ایرانی نیز به آنها اضافه شدند» 

2- مفهوم معماری مدرن ایرانی 

دوران مدرن یا مدرنیته modernity )  )  به جامعهء جدید (مدرن) اطلاق میشود. مدرنیته دورهای تاریخی است که بین سالهای 1301 میلادی تا 1311 را در بر دارد و واجد جنبشهای متعدد فرهنگی و عقلانی است. البته یورگن هابرماس فیلسوف مدافع مدرنیته بر این باور است که مدرنیته پروژه ای ناتمام است و هنوز به آخر نرسیده است. 

لغت مدرنیسم با ریشه یونانی، نخستین بار، قرن ششم میلادی از کلمه Modo یعنی تازگی استخراج شد و در نهایت به معنای تازگی به کار رفت. لغت مدرنوس، مربوط به آثار هنرمندانی می شد که به شكلی نو و بدون توجه به سابقه هنری با خلاقیت های تازه، آثار جدیدی را خلق می کردند.

برای سفارش طراحی پلان ، سفارش طراحی نمای کلاسیک و سفارش طراحی نمای مدرن به سایت هورنو مراجعه کنید.

نخستین خصوصیت در جوامع مدرن و به تعبیری در معماری مدرن، معادله مدرن سازی برابر با جهش های تكنولوژيكي است .معماری مدرن یا معماری نوگراModern architecture) ) نام جنبشی در معماری است.در معماری مدرن، کارکرد     (functionalism)  با ایده هایی ترکیب می شود که مفاهیم و فرمهای تاریخی از آن حذف شدهاند.از شیوه های این نوع معماری میتوان سبك بین المللی، آرت دکو، معماری آلی، و سبك چمنزار را نام برد. 

3- تقسیم بندی معماری معاصر ایران 

می توان چهار مقطع برای معماری معاصر ایران به شرح زیر پیشنهاد کرد: 

• مقطع اول : عهد ناصری 1251 ه. ش .تا پهلوی اول 
• دوم : دوره پهلوی اول 1011 ه . ش . تا پهلوی دوم 
• سوم : پهلوی دوم 1000 ه . ش . )پهلوی دوم 
• چهارم : پهلوی دوم تا جمهوری اسلامی 

4- شروع مدرنیسم در ایران (عهد ناصری)  

نخستین آشنایی گسترده ایرانیان با «معماری مدرن» در دوره قاجار اتفاق افتاد و تمایل به تقلید و ایجاد بناهایی مشابه در میان اشراف قاجار و سپس مردم میانه حال ایجاد شد. قاجاریان از طریق سفرنامه ها، عكس ها و کارت پستال با معماری اروپا آشنا شدند و از این رو ساختمانهای این دوره بدون آگاهی دقیق از قواعد سبکهای اروپایی ایجاد میشدند. در حالی که بسیاری از مورخان تفاوت میان معماری قاجار و معماری اروپا را ناشی از تقلید نادرست از غرب می دانند که فهمی از ریشه های نظری مدرنیته نداشت، دکتر وحید وحدت، استاد تاریخ معماری دانشگاه تگزاس، این تفاوت را به خاطر ریشه های بومی معماری مدرن دوران قاجار می داند. وی با مطالعه توصیفات فضای مصنوع در سفرنامه های ایرانیانی که در دوره قاجار به اروپا سفر کرده اند، به این نتیجه می رسد که نوشته های آنان بیش از آن که توصیف بی طرفانه ای از معماری اروپا باشد، ناشی از فرافکنی آرمانشهری ایرانی بر فضایی فرنگی است .این نگاه ایده آل گرا و تاثیر پذیری از معماری اروپا خلاقیتهای فضایی در معماری قاجار را نسبت به سبك های قبلی معماری ایرانی افزایش داد و فضاها به گشایش و سبكی متنوع تر در قیاس با الگوهای قدیمی رسیدند .

بانك شاهی

برخورد فناوری اروپایی با فرهنگ سنتی ایرانی در دوره ناصری  به پذیرش آرام اندیشه ها و مظاهر مادی غرب خصوصا در تهران انجامیید  و نبرد سنت و تجدد در اواسط حکومت ناصر الدین شاه به اوج خود رسید. تجدد معماری تهران و سبك زندگی ساکنان را دگرگون کرد . از آثار غرب گرایی در معماری این دوره ساخت برخی مدارس و بناهای فرهنگی و مسکونی به سبک غربی با زمینه معماری ایرانی بود و همه اینها زمینه را برای تاسیس دارالفنون مهیا ساخت. 

معماری با گرایش سبك غربی از بناهای دربار شروع شد و سپس طراحی شهری تهران را در بر گرفت .در این دوره  با آمدن مهندسان و معماران اروپایی و تحصیل معدودی از دانشجویان ایرانی در فرانسه و تقلید از فرانسوی ها معماری ایران  به تدریج  سبك اروپایی به خود گرفت.  

نتیجه اینكه تهران تا اواسط دوره ناصری صفات شهرهای اسلامی را داشت و بعد از آن رنگ و بوی اروپایی به خود گرفت. 

از مهمترین ابنیه ای که در دوره ناصری در تهران ساخته شد میتوان به موارد زیر اشاره کرد: 

دارالفنون ,تجدید بنای کاخ نیاوران, بنای عمارت دوشان تپه, قصر فیروزه, قصر عشرت آباد, قصر یاقوت , عمارت سلطنت آباد , مدرسه و مسجد سپهسالار , ارگ و مجموعه ساختمانهای کاخ گلستان,

میدان مشق, تکیه دولت , عمارت شمس العماره ؛ بانك شاهی , باغ ملی پارك و عمارت امین الدوله و….

عمارت عین الدوله

5-دوره پهلوی اول: 1334-1323 

سال ۱۳۰۴ سال شروع نوسازی ایران (سال شکل گیری ایران نوین) رضا شاه به عنوان بنیانگذار  ((ایران نوین)) به میدان آمد دستگاه دولتی برای مشروعیت حکومت شاهی از اندیشه های پیش از اسلام بهره می برد. 

حتی انتخاب نام پهلوی که نام  زبانی پیش از اسلام بود  به عنوان نام خانوادگی و عوض کردن نام بین المللی کشور از پرشیا به ایران در سال ۱۳۱۳ به جهت تاکید بر میراث آریایی ها و رها کردن رهبری از سیاست و اقتدار دینی  صورت گرفت.

رضا شاه در سه رده اقتصادی، اداری ،اجتماعی دست به اصلاحات زد که زیر شاخه همه این اصلاحات شکل گیری شبه مدرنیسمی بود که از طرف دولت به صورت آمرانه به اجرا گذاشته شد. هدف بلند مدت رضا شاه بازسازی ایران طبق الگوی غربی بود و برای رسیدن به جامعه مدرن اروپایی باید موانع این مقصد که مذهب و سنت بود  را از سر راه بر می داشت.  

 در این راستا بسیاری از اقدامات رضا شاه به طور مستقیم با مذهب و دین برخورد میکرد , از آن جمله  کشف حجاب ؛ خارج کردن سیستم اداری نظامی از دست روحانیون  و محدود کردن مراسم مذهبی و……

حكومتی مبتنی بر انگیزه نظامی باعث پیدایش بناهای گوناگون و متعدد نظامی گردید که پیش از این چندین سابقه ای نداشت. پادگانها ٬ پاسگاهها ٬ زندانها ٬ ژاندارمری و نیز بناهای متعدد شهربانی در یكایك شهرهای ایران بناهایی بودند که هم به دلیل داشتن ماهیت و عملكرد نظامی و هم به جهت فراوانی قابل ملاحظه توانستند تأثیرات خود را در شهر و بناهای دیگر به جا گذارند. اما آنچه که در این مبحث مهم است تأثیرات نظامی گرایانده بر ساختمانها و ابنیه غیرنظامی است. ویژگیهای نظامی و یا ارتشی در جایگاه خود ارزش و منزلت دارند اما این موضوع قابل تأمل است که این خصایل در حوزه های دیگر تا چه حدی می توانند تاثیرات خود را (چه مثبت و چه منفی) بر جای گذارند: 

۱. یگانه و متفاوت بودن بناهای این دوره با دیگر ساختمانها از ویژگی هایی است که از خصوصیات نظامی این دوره است. اکتر بناهای دوره پهلوی اول با حضوری تنها و بدون همجواری و همسایگی با دیگر بناها همراه با چهار نما که یک نمای اصلی آن در بهترین وضعیت و جهت قرار گرفته است و خود را به گونه ای آشكار از دیگر بناها جا می سازد. این تك بناها که نمونه های آن در شهرهای مختلف با عنوان شهربانی ٬شهرداری ٬ پست و دارایی فراوان هستند بیانگر اندیشه ای نظامی است که خود را متفاوت با دیگران و حاکم بر آنها می بیند.

مدرسه ایرانشهر

۲. سرعت در ساخت : پروژه های ساختمانی و عمرانی دوره رضاشاهی از سرعت در ساخت برخوردارند که فراوانی آنها نسبت به کوتاهی دوره بیست ساله نشانه این مطلب است. این ویژگی نظامی که بایستی رسیدن به هدف و انجام یک کار در زمان کوتاه و معین صورت گیرد و عملیات ساختمانی را به مثابه یك عملیات نظامی در نظر آورد باعث گردید ابنیه متعدد این دوره به مدد این انگیزه با سرعت چشمگیری شكل بگیرند. راهها ٬ تونلها ٬ راه آهن ٬ پلهای فراوان و سلسله ساختمانهای متعدد دولتی و نیز مجموعه بناهای میدان مشق ، سر دِرِ باغ ملی و مجموعه دانشکده های اولیه دانشگاه تهران حاصل چنین تفکری است. 

۳. در سازمان ارتش که هر رده ای جوابگو و مطیع مافوق است تشکیلاتی را به وجود می آورد که وظیفه شناس و خودکنترل باشند. دوره رضاخان به دلیل خوی نظامی وی به نظارت و سرکشی، زیردستانی موظف و فرمانبردار دارد و طبیعی است که ویژگی پروژه های ساختمانی همانند بازرسی نظامی حاکی از کنترل نظام ساخت و ساز است.در این سیستم انجام یک کار به جهت جوابگویی به بالاتر به هدر قیمتی )زورگویی ٬ تحكم و حتی اتلاف امكانات مالی( بایستی انجام گیرد. ناشی از نگرشهای نظامی گرایی دارند. 

آرامگاه حافظیه

۴. اما مهم ترین عامل، تاثیرات روانی؛ این صفِتِ مشخصه به اشكال گوناگون در آثار معماری این دوره ظهور کرد. هنگامی که سال۱۳۲۰ فرا می رسید مجموعه معماری به وجود آمده در دوره بیست ساله حکایت از آن داشت که اندیشه های نظامی ٬ معماری ٬ عمرانی و شهرسازی صفات مشابه و تعاریف مشترکی پیدا کده اند. سلسله مراتب ارتش اینک در ورودی و ظاهر یك نما تجلی پیدا کرده بود و عناصر مشابه یا یك شكل و مكرر در نمای ساختمان نظیر پنجره ها ٬ ستونها و یا عناصر دیگر تداعی کننده لباسهای متحدالشکل نظامیان شده بود. ستونها و ردیفهای تكرارکننده عناصر معماری همچون سربازانی ایستاده و آرام بودند که دیگران از آنها سان می دیدند و به عبارتی دیگر اقتدار ٬ افراشتگی ٬ تحكم ٬ ابهت و تفاخر واژه هایی نظامی بودند که اینک در معماری مصداق شکلی پیدا کرده بودند. اندیشه معماری نظامی گرایی با ساختن چنین بناهایی توانست اندیشه های اجتماعی و سیاسی و نیز فرهنگی خود را در قالب شهرسازی جدید چندان پیاده کند که همیشه حضور سایه وار خود را داشته باشد. 

5-1-معرفی آثار معماری مدرن ایرانی دوره پهلوی اول:  

موزه ایران باستان،  یادمان بنای حافظیه ،مدرسه ایرانشهر یزد از آثار  آندره گدار. مدرسه البرز ،مدرسه انوشیروان ،  ساختمانِ سینگر ،زندان قصر از آثار نیکلای مارکوف. مجموعه ساختمانهای کاخ سعد آباد و… 

دوره پهلوی دوم: 1351-1323 

همانگونه که کشف حجاب آمرانه نتوانست بعد از رضا شاه دوام بیاورد و اکتر زنان دوباره به حجاب خود بازگشتند,  حرکت معماری مدرن نیز نتوانست در ایران شكل بگیرد و آشتی معماری مدرن با سنت ایرانی یكی از دغدغه های معماران پهلوی دوم شد .

معماری مدرن خاستگاه خود را در ایران در دوره رضا شاه یافت  ولی بالندگی آن را باید  در دوره پهلوی دوم جست و از آن به عنوان يكي از سبك های غالب آن دوره نام برد. 

معماری مدرن ایرانی شكل گرفته در این دوره عمدتًاً  از مجرای اندیشه های جریان ساز اروپا  از جمله سبك بین الملل ,مدرسه باهوس , کارهای لوکوربوزیه  و رایت و… حمایت میکرد .در این دوره شاهد برپایی همایش های مهم بین المللی در ایران بودیم که بی تاثیر در پیشرفت معماری نبود.

فرهنگسرای نیاوران

همایش اول که در اصفهان برگزار شد و به بررسی امکان پیوند معماری سنتی با شیوه های نوین ساختمان  پرداخت ,و میزبان اشخاصی چون , لویی کان,پل رودولف, باک مینستر فولر, ژرژ کاندیسلن ،عبدالله کوران, مهندس فروغی, نادر اردلان ,کامران طباطبایی دیبا و هوشنگ سیحون  بود.  

همایش دوم  در تخت جمشید برگزار شد وبه نقش معماری و شهرسازی در کشورهای در حال صنعتی شدن پرداخت و میزبان افرادی چون  جیمز استرلینگ, موشه سفدی, کنزو تانگه,حسن فتحی , مهندس فروغی, نادر اردلان ,کامران طباطبایی دیبا و هوشنگ سیحون  و همچنین دانشجویان معماری آن زمان ایران بود ..) 

از دیگر تحولات مهم عمرانی که در این دوره اتفاق افتاد  شكل گيري واحد ها و شهرک های مسکونی بود . از پایان جنگ جهانی دوم حرکتی برای ایجاد واحدهای مسکونی جدید بوجود آمد که در آنها از مصالح جدید مثل آجر و تیر آهن  و بتن استفاده می شد.  

از آن جمله می توان  به آثاری چون  مجتمع  مسکونی بهجت آباد , نارمك , دروازه دولاب و شهرك اكباتان اشاره کرد. تاثیر گذار ترین گروهها در تربیت اصول و مفاهیم معماری مدرن در ایران معماران تحصیل کرده در خارج از کشور و فارغ التحصیلان دانشکده هنرهای زیبا ی دانشگاه تهران  بودند.  

در دوره پهلوی دوم معماران تحصیل کرده ای چون محسن  فروغی ,علی اکبر صادق , وارطان هوانسیان , گابریل گورکیان , و …معماری ایران رو به دست گرفتند. 

معماری مدرن ایرانی در دوره پهلوی دوم 

سردر دانشگاه تهران توسط کوروش فرزامی، دانشگاه تهران توسط آندره گدار و ماکسیم سیرو، ساختمان مجلس سنا توسط محسن فروغی  و…… 

پهلوی دوم تا جمهوری اسلامی 3531 ه . ش . تا به امروز» 

گرایش اصلی معماران ایرانی در دو دهه بعد از انقلاب، معماری در راستای میراث فرهنگی و معماری سنتی ایرانی بوده است و حداقل در ساختمانهایی که زیر نظر دولت به اجرا میرسیدند، گرایش دیگری نمیتوان یافت. این معماران تحت تاثیر جنبش پست مدرنیسم کلاسیسیسم در صدد برآمدند که به معماری معاصر ایران، چهرهای ایرانی ببخشند. عمده دغدغه معماران پس از انقلاب، آشتی دادن سنت با مباحث و تحولات معماری مدرن بوده است که این خصوصیت بیشتر در کارها و اندیشه های فارغ التحصیلان دانشگاه تهران دیده میشود . 

معماری مدرن ایرانِی بعد از انقلاب اسلامی ،از گذشته ی خود وام می گرفت و وامدار گذشته بود . اما اکنون ویژگی بارز معماری معاصر ایران ، تكثرگرایی، تنوع گرایی و التقاط است .فعالیت های فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی خارج از فضا، مكان و معماری انجام نمی شود و با تغییرات این فعالیت ها، معماری نیز تغییر می یابد و در واقع معماری مؤثر از آنها می باشد؛ نتیجه اینکه اکنون جدایی فضا از مكان رقم خورده است .مكان، جایگاه ، محل و اماکن را شامل می شود و فضا ، بستری است برای شکل گیری فعالیت ها و رفتارهای انسانی . فضا کلیه نیازهای انسانی را برآورد می کند و انسان در فضای معماری زندگی می کند.